kod siedliska: 3270
Zalewane muliste brzegi rzek
Opis siedliska głównego typu
Definicja
Zbiorowiska roślin jednorocznych (terofitów) na mulistych, wysychających latem, brzegach wód.
Ogólna charakterystyka
Jest to wybitnie pionierska roślinność namulanych mad strefy przykorytowej i niższych położeń na równinie zalewowej, rzek płynących dolinami o reżimie hydroekologicznym zróżnicowanym w czasie. Optimum jej terytorialnego zasięgu prawdopodobnie jest powiązane z dolnymi i środkowymi biegami dużych i średnich cieków. Można tak przypuszczać jedynie na podstawie znajomości geograficznych zasięgów gatunków diagnostycznych dla poszczególnych zbiorowisk, bowiem przestrzenne rozmieszczenie omawianego typu siedliska w Polsce, jest jak dotąd, bardzo słabo poznane. Fitocenozy, rozwijające się na omawianym typie siedliska, są krótkotrwałe - utrzymują się przez jeden lub dwa sezony Wiodącą rolę powierzchniową w ich budowie odgrywają terofity (rośliny o jednorocznym cyklu rozwoju), tzw namulne. Pod względem liczebności w płatach często przeważają gatunki wieloletnie. Rozwijają się w czasie dłuższych okresów niskich stanów wód, na odsłanianym żwirowo-piaszczystym i zamulonym podłożu w korycie średniej wody. Ma to zazwyczaj miejsce w środku sezonu wegetacyjnego. Często pojawiają się też w obrębie aluwiów świeżo pozostawionych po powodzi. Nad polskimi rzekami nadbrzeżną roślinność takich eutroficznych siedlisk tworzą naturalne ugrupowania związku Chenopodion fluviatile, zespół Rumicetum maritimi z Bidention tripartitae oraz asocjacja Eleochaito acicularis - Limoselletum aquaticae z Elatini-Eleocharition ovatae. Domeną zbiorowisk Bidention tripartitae i Elatini-Eleocharition ovatae są zbiorniki wód stojących, co najwyżej wolno płynących. Na terenie dolin rzecznych są to starorzecza, ujęte w niniejszym podręczniku jako siedlisko 3150.
Podział na podtypy
Zasługującą na ochronę roślinnością Chenopodion fluviatile są naturalne zbiorowiska tego związku. Należące do tej jednostki dwa zespoły (zwane ksenospontanicznymi) inwazyjnych gatunków geograficznie obcych, a mianowicie uczepu amerykańskiego Bidenti-Atriplicetum prostratae i rzepienia włoskiego Chenopodio rubri-Xanthietum riparii, są elementami niepożądanymi w naturalnym krajobrazie dolin rzecznych. Zagrażają ugrupowaniom rodzimym, zajmując ich potencjalne siedliska. Jedyną więc grupę wspomnianego związku, zalecaną do ochrony, tworzą cztery zespoły: Agrostio stoloniferae-Pulicarietum vulgaris, Chenopodietum rubri, Chenopodio rubri-Polygonetum brittingeri oraz Chenopodio polyspermi-Corrigioletum litoralis. Do tego samego podtypu, ze względu na duże podobieństwo pod względem zajmowanego siedliska i struktury, należy zaliczyć pewne postaci dwóch innych naturalnych zespołów namulnych, a mianowicie Rumicetum maritimi i Eleocharito acicialaris-Limoselletum aquaticae z Elatini-Eleocharition ovatae.
3270-1 Naturalna, eutroficzna roślinność związków: Chenopodion fluviatile, Bidention tripartitae p. p., Elatino-Eleocharition ovatae p. p.
Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Bidentetea tripartiti zbiorowiska terofitów letnich
Rząd Bidentetalia tripartiti zbiorowiska terofitów letnich
Związek Bidention tripartiti zbiorowiska terofitów letnich z przewagą uczepów
Zespół
Rumicetum maritimi zespół szczawiu nadmorskiego
Związek Chenopodion fluviatile zbiorowiska z udziałem komos i łobod na wysychających brzegach
Zespoły:
Agrostio stoloniferae-Pulicarietum vulgaris (zb. z Pulicaria vugaris, Pulicario-Bidentetum)
zespół mietlicy rozłogowej i płesznika zwyczajnego
Chenopodietum rubri (Chenopodietum glauco-rubri, zb. Polygonum lapathifolium
subsp. lapathifolium) zespół komosy czerwonawej
Xanthio riparii-Chenopodietum zespół rzepienia włoskiego (brzegowego)
Polygono brittingeri-Chenopodietum rubri
zespół rdestu szczawiolistnego Brittingera i komosy czerwonawej
Chenopodio polyspermi-Corrigioletum litoralis
zespół komosy wielonasiennej i nadbrzeżycy nadrzecznej
Klasa Isoeto-Nanojuncetea zbiorowiska drobnych terofitów letnich i jesiennych
Rząd Nanocyperetalia zbiorowiska drobnych terofitów letnich i jesiennych
Związek Elatino-Eleocharition ovatae zbiorowiska terofitów na krótkotrwale odsłoniętych dnach
Zespoły:
Eleocharito acicularis-Limoselletum aquaticae zespół namulnika brzegowego
Junco-Cyperetum fusci zespół cibory brunatnej
Bibliografia
BORYSIAK J. 1994. Struktura aluwialnej roślinności lądowej środkowego i dolnego biegu Warty. Wyd. Nauk. UAM, Biologia 52, Poznań, ss. 254.
BORYSIAK J., STACHNOWICZ W. 2000. Vegetation in relation to fluvial mesoforms - The River Warta case study. Perspectives in Environmental Sciences, 1: 7-12. On line: http:llbio-top.umcs.lublin.pll~perspect. M. Curie-Skłodowska University Press. Lublin.
BRZEG A., RATYŃSKA H. 1983. Nadbrzeżne zbiorowiska roślinne nad Wartą w Poznaniu i ich cechy antropogeniczne. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., B, 34: 79-102.
BRZEG A., WOJTERSKA M. 2001. Zespoły roślinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagrożenie. Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przewodnik sesji terenowych 52. Zjazdu PTB, 24-28 września 2001: 39-110. Bogucki Wyd. Nauk, Poznań.
GACKA - GRZESIKIEWICZ E., CICHOCKI Z. 2001. Program ochrony dolin rzecznych w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, ss. 144.
KORDAKOW J. 1971. Roślinność aluwialna doliny Wisty na terenie zbiornika wodnego powstającego między Włocławkiem a Płockiem. Pr. Komis. Nauk Roln. i Komis. Nauk Leś. PTPN, 31: 275-329, Poznań.
KUCHARCZYK M. (red.) 1999. Problemy ochrony i renaturyzacji dolin dużych rzek Polski. Wyd. UMCS, Lublin, ss. 235.
MATUSZKIEWICZ J. M., ROO - ZIELIŃSKA E. (red.) 2000. Między-wale Wisły jako swoisty układ przyrodniczy (odcinek Pilica - Narew). Dokum. Geogr. 19: 133-146, IGiPZ PAN, Warszawa.
NOWICKI W 1996. Ekologiczne znaczenie głównych rzek Polski i przewidywane skutki niektórych projektów ich zagospodarowania. W: CHOJNACKI L, . JERMACZEK A, KOŁODZIEJSKA R. (red.) Projekt WWF „Zielona wstęga Odra - Nysa". Wyd. LKP, Świebodzin, ss. 117.
OLACZEK R. 2000. Antropogeniczne czynniki przekształcenia dolin rzecznych. W: KOŁTUNIAK J. (red.). Rzeki. Kultura, cywilizacja, historia 9: 119-142. Wyd. Nauk. Śląsk, Katowice.
POPIELA A. 1997. Zbiorowiska namułkowe z klasy Isoeto-Nanojuncetea Br.-BI. et Tx. 1943 w Polsce. Monogr. Bot., 80, ss. 57.
RATYŃSKA H. 2001. Roślinność Poznańskiego Przełomu Warty i jej antropogeniczne przemiany. Wyd. Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, ss. 454.
SMOLNICKI K. (red.) 1997. Ekologiczne metody zapobiegania powodziom. Fundacja Oławy i Nysy Kłodzkiej, Wrocław, ss. 22.
TOMIAŁOJĆ L. (red.) 1993. Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski. Wyd. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, ss. 233.
ZAJĄC A., ZAJĄC M., TOKARSKA - GUZIK B. 1998. Kenophytes in the flora of Poland: list, status and origin. Phytocoenosis 10 (N. S.), Suppl. Cartogr. Geobot. 9: 107-116.
ŻBIKOWSKI A., ŻELAZO J. 1993. Ochrona środowiska w budownictwie wodnym. Materiały informacyjne. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Agencja Wydawnicza „Falstaff", Warszawa, ss. 155.
Janina Borysiak