kod siedliska: 3270-1
Zalewane muliste brzegi rzek
Opis podtypu
Naturalna, eutroficzna roślinność związków:
Chenopodion fluviatile, Bidention tripartitae p. p., Elatino-Eleocharition ovatae p. p.
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Naturalne zbiorowiska związku Chenopodion fluviatile, a także niektóre postaci Rumicetum maritimi i Eleocharito aciucularis-Limoselletum aquaticae, są ściśle powiązane ze zróżnicowaniem przepływów wód oraz procesami aluwialnymi. Wykształcają się w dolinach dużych i średnich rzek, o szerokiej rozpiętości między stanami minimalnymi a maksymalnymi, prawdopodobnie zdecydowanie częściej w ich środkowych i dolnych biegach. Przy niskich poziomach wód są odsłaniane brzegi koryta i inne miejsca modelowane przez średnie wody, będące domeną omawianej roślinności. Podczas powodzi, zwłaszcza wielkich, w wyniku działalności wód wezbraniowych powstają liczne formy fluwialne zbudowane z lżejszych mad. Już w pierwszym sezonie wegetacyjnym niektóre z nich-odpowiednio uwilgotnione i przepojone namułem, są opanowywane przez pionierskie ugrupowania wyżej wymienionych zespołów. W drugim roku roślinność ta z reguły całkowicie ustępuje z powodu szybkiego wyjałowienia piaszczystego podłoża albo jest całkowicie niszczona przez zalewające ją wody. Do aluwiów zasiedlanych przez zbiorowiska namulne należą m.in.: ławice centralne i marginalne, stożki napływowe przy wylotach bocznych dolin, ostrogi (inaczej grzędy) i brzegi zatok międzyostrogowych, odsypy w cieniach hydraulicznych, zaniesione osadami koryta opuszczone przez rzeki, przybrzeżne platformy przy wypukłych stronach zakoli meandrów oraz świeże depozyty przemiałów na terasach zalewowych. Miejscem ich rozwoju są też antropogeniczne elementy dolinnego krajobrazu, jak: sztuczne ostrogi, zacisza wodopoi i przybrzeżnych plaż, wybrane rejony zbiorników zaporowych, świeżo złożone refulaty itp.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Są to ekosystemy o zróżnicowanej fizjonomii. W typowej postaci rozwijają się najczęściej bądź to jako gęste skupienia pionowo wzniesionych osobników, dające 100% pokrycie, bądź fitocenozy zbudowane z roślin płasko rozłożonych na podłożu, o nadziemnych pędach gęsto rozgałęzionych, o zwarciu przeważnie w granicach 60-90%. W tych drugich bywa czasami bardzo słabo wykształcona warstwa mszysta. Obydwie postaci są stosunkowo bogate, średnio liczące od 15 do 20 taksonów. Ich florystyczny zrąb tworzą gatunki następujących klas: Bidentetea tripartiti, Isoeto-Nanojuncetea, Salicetea purpureae, Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Stellarietea mediae. Powierzchniowo przeważają terofity z Bidentetalia tripartiti. Są to zbiorowiska występujące na małych areałach, od kilku do kilkunastu m2.
Reprezentatywne gatunki
Do reprezentatywnych gatunków należy przede wszystkim zaliczyć taksony diagnostyczne zespołów tworzących omawianą tutaj grupę siedliskową. Są to: komosa sina Chenopodium glaucum, k. czerwonawa Ch. rubrum, nadbrzeżyca nadrzeczna Corrigiola litoralis, cibora brunatna Cyperus fuscus, namulnik brzegowy Limosella aquatica, rdest szczawiolistny Brittingera Polygonum briftingeri, płesznik zwyczajny Pulicaria vulgaris, jaskier jadowity Ranunculus sceleratus i szczaw nadmorski Rumex maritimus. Z wysoką stałością są ponadto obecne edyfikatory z Bidentetalia tripartitae: łoboda oszczepowata szerokolistna Atriplex prostata subsp. latifolia, uczep trójlistkowy Bidens tripartita, rdest kolankowy Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium oraz rzepicha błotna Rorippa palustris. Częstymi komponentami są: z Isoeto-Nanojuncetea-szarota błotna Gnaphalium uliginosum, sit dwudzielny Juncus bufonius, babka wielonasienna Plantago intermedia; a także mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera (Molinio-Arhenatheretea) i rzepicha ziemnowodna Rorippa amphibia (Phragmitetea).
Odmiany
Przy dużych powodziach wleczone rumowisko rzeczne bywa odkładane-warstwą-w murawach pastwiskowych. Rozwijające się w takich miejscach fitocenozy namulne nakładają się na płaty zespołów: pięciornika gęsiego Potentilletum anserinae bądź pięciornika rozłogowego Potentilletum reptantis, bądź wyczyńca kolankowatego Ranunculo repentis-Alopecuretum geniculati. Ugrupowania terofitów wyróżniają się wówczas obecnością rozłogowych bylin (hemikryptofitów), przenikających spod spodu. Na równinach zalewowych można obserwować płaty ze zwiększonym udziałem jednorocznych lub dwuletnich gatunków synantropijnych z Stellarietea mediae i Sisymbrietalia. Można je spotkać w sąsiedztwie ścieków wyprowadzanych z gospodarstw bezpośrednio do koryta rzeki.
Możliwe pomyłki
Nie ma możliwości pomyłki z inną grupą zbiorowisk. Trudności mogą pojawić się dopiero przy odróżnianiu fitocenoz na poziomie zespołu, gdyż gatunki charakterystyczne poszczególnych asocjacji cechuje stosunkowo mała wierność i wzajemne podobieństwo amplitud ekologicznych, przejawiające się współwystępowaniem.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Bidention tripartiti
Zespół
Rumicetum maritimi zespół szczawiu nadmorskiego
Związek Chenopodion fluviatile
Zespoły:
Agrostio stoloniferae-Pulicarietum vulgaris zespół mietlicy rozłogowej i płesznika zwyczajnego
Chenopodietum rubri zespół komosy czerwonawej
Xanthio riparii-Chenopodietum zespół rzepienia włoskiego (brzegowego)
Polygono brittingeri-Chenopodietum rubri zespół rdestu szczawiolistnego Brittingera
i komosy czerwonawej
Chenopodio polyspermi-Corrigioletum litoralis zespół komosy wielonasiennej
i nadbrzeżycy nadrzecznej
Związek Elatino-Eleocharition ovatae
Zespoły:
Eleocharito acicularis-Limoselletum aquaticae zespół namulnika brzegowego
Junco-Cyperetum fusci zespół cibory brunatnej
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Pod względem pochodzenia wymienione zespoły są ugrupowaniami autogenicznymi naturalnymi auksochorycznymi, co znaczy, że są zdolne do rozszerzania zasięgu na siedliska o charakterze zbliżonym do naturalnych. Wyjątek sianowi asocjacja nadbrzeżycy nadrzecznej Chenopodio polyspermi-Corrigioletum litoralis, będąca skupieniem tzw perdochorycznym, czyli wykształcającym się pod wpływem czynników całkowicie niezależnych od człowieka (jak pozostałe wyżej wymienione) i przeważnie antropogenicznie zmniejszającym swój zasięg. Płaty z nadbrzeżycą utrzymują się tylko na siedliskach niezdegradowanych. Prawdopodobnie ustępują z powodu przeżyźnienia podłoża zanieczyszczonymi wodami rzecznymi. Wszystkie zbiorowiska omawianego podtypu są jednostkami diagnostycznymi siedlisk potencjalnie przynależnych do łęgu wierzbowego Salicetum albae, po części może i także nadrzecznej olszyny górskiej Alnetum incanae (por. 91EO-1,6).
Powiązana z działalnością człowieka
Z działalnością człowieka są powiązane zespoły naturalne auksochoryczne. Pojawiają się w takich miejscach antropogenicznie stworzonych, jak na przykład: sztuczne ostrogi, zaciszne rejony przy wodopojach, sąsiedztwa przybrzeżnych plaż, świeżo złożone refulaty jak również obrzeża dużych zbiorników zaporowych, zwłaszcza przy piaszczystych brzegach poddawanych abrazji powodowanej falowaniem wód. Niektóre postaci można spotkać na aluwiach w sąsiedztwie ścieków wyprowadzanych z gospodarstw wprost do koryta rzeki.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Omawiana roślinność występuje w kontakcie ze zbiorowiskami między innymi następujących syntaksonów: z Phragmitetea: Eleocharitetum palustris, Oenantho aquaticae-Rorippetum amphibiae, Phalaridetum arundinaceae, Scirpetum maritimi; z Bidentetea: Bidenti-Atriplicetum prostratae, Chenopodio rubri-Xanthietum riparii; z Molinio-Arrhenatheretea: Potentilletum anserinae, Potentilletum reptantis, Ranunculo repentis-Alopecuretum geniculati; z Artemisietea: Achilleo salicifoliae-Cuscutetum lupuliformis, Calystegio-Asteretum lanceolati, Convolvulo sepium-Cuscutetum europaeae, Polygonetum cuspidati, Rudbeckio-Solidaginetum, Soncho palustris-Archangelicetum litoralis, z Salicetea purpureae: Salicetum albae (91 EO-1), Salicetum triandro-viminalis, Salici-Myricarietum (3230); z Querco-Fagetea: Alnetum incanae (91 EO—6).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Terytorialne rozmieszczenie roślinności Chenopodion fluviatile oraz niektórych postaci Rumicetum maritimi i Eleocharito acicularis-Limoselletum aquaticae ogólnie pokry-wa się z występowaniem siedlisk łęgu wierzbowego Salicetum albae, bowiem, jak już wspomniano, są zbiorowiskami zastępczymi takich drzewostanów. Zbiorowiska mają charakter azonalny. Wykształcają się nad rzekami o dużej sile transportującej - średnimi i dużymi, prawdopodobnie częściej w ich środkowych i dolnych biegach, charakteryzujących się lepiej wykształconymi korytami i równinami zalewowymi. Obszary występowania łęgu wierzbowego, a zatem i roślinności omawianego podtypu, pokazuje mapa potencjalnej roślinności naturalnej Polski, opublikowana w skali 1: 300 000. Swym zasięgiem omawiane ugrupowania terofitów obejmują więc prawdopodobnie cały niż, od wybrzeża Bałtyku po większe potoki górskie, mniej więcej do: 600 m n. p. m. w Bieszczadach Zachodnich i Paśmie Policy, 670 m w Beskidzie Wyspowym, 850 m w Gorcach, a na Podhalu do 880 m. Prawdopodobnie też omawiana grupa zbiorowisk występuje w granicach najdalej wysuniętych na północ potencjalnych biochor Alnetum incanae. Wyjątkiem w tym rozmieszczeniu jest zespół Chenopodio polyspermi-Corrigioletum litoralis. Nadbrzeżyca nadrzeczna Corrigiola litoralis - jego gatunek diagnostyczny znana jest obecnie zaledwie z czterech stanowisk w dorzeczu Odry.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Cztery zbiorowiska związku Chenopodion fluviatile, wchodzące w skład omawianej tutaj kategorii siedliskowej, należą do rzadkich i zagrożonych wymarciem. Najsłabiej rozpowszechniony, a zarazem wymierający, jest zespół nadbrzeżycy nadrzecznej Chenopodio polyspermi-Corrigioletum litoralis. W Polsce nadbrzeżyca jest gatunkiem krytycznie zagrożonym (CR), dotychczas notowanym na około 30 stanowiskach (głównie w dorzeczu Odry), z których tylko cztery zostały potwierdzone po 1980 roku. W fitocenozach omawianej grupy, nad środkową i dolną Wisłą, można spotkać rzadkiego muchotrzewa wiślanego Spergularia echinosperma. Są jednak wątpliwości, czy jego stanowiska należą do naturalnych.
Roślinność Chenopodion fluviatile, a także płaty zespołów szczawiu nadmorskiego i namulnika brzegowego są między innymi środowiskiem życia amphibiotycznej fauny bezkręgowców. Pełnią również liczne funkcje ekologiczne, z których do najważniejszych należy: udział w kształtowaniu dużej różnorodności gatunkowej rzecznych korytarzy ekologicznych, retencjonowanie wód, oczyszczanie wód powierzchniowych, zatrzymywanie rumowiska rzecznego i funkcja przeciwerozyjna.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Na siedliskach mulistych brzegów zakłada swe żeremia bóbr europejski Castor fiber, budując je z pędów wierzb pobliskich drzewostanów łęgu wierzbowego, bytuje także tu wydra Lutra lutra. Istnieje też duże prawdopodobieństwo spotkania, na namulnych terofitach, trzepli zielonel Ophiogomphus cecilia (ważki), a także skójki gruboskorupowej Unio crassus (małża), biorącej się tam z opadających wód korytowych. Z roślin możliwe jest występowanie selerów błotnych Apium repens i ponikła kraińskiego Eleocharis camiolica.
Gatunki z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Bocian biały Ciconia ciconia, b. czarny Ciconia nigra, batalion Philomachus pugnax, łęczak Tringa glareola.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Godnymi ochrony są wszystkie postaci sześciu wymienionych zbiorowisk, z wyjątkiem fitocenoz z dużym udziałem antropofitów.
Inne obserwowane stany
Notowane są fitocenozy z wydatnym udziałem roślin synantropijnych z klas Artemisietea vulgaris i Stellarietea mediae. Można je spotkać na aluwiach wzdłuż ścieków uchodzących z gospodarstw do koryta rzeki. Ograniczenie zasięgu takich płatów w zasadzie jest możliwe jedynie drogą wykluczenia czynnika synantropizacji. Siedliska naturalnej roślinności namulnej bywają zajmowane przez dwa zbiorowiska o podobnej ekologii, złożone z gatunków geograficznie obcych (kenofitów), a mianowicie przez płaty zespołu z uczepem amerykańskim Bidenti-Atriplicetum prostratae oraz z rzepieniem włoskim Chenopodio rubri-Xanthietum riparii. Asocjacje tego typu są nazywane ksenospontanicznymi.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Areał siedlisk naturalnej roślinności namulnej brzegów rzek po części został ograniczony. Główną przyczyną tego są prace hydrotechniczne związane z regulacją dolin rzecznych. Doprowadziły one (i nadal prowadzą) do zaniku bądź ograniczenia procesów erozji i akumulacji, które kształtują mozaikową morfologię przybrzeżnego pasma siedlisk i niższych położeń na równinie zalewowej; generują powstawanie form fluwialnych-wciąż na nowo, a także przeobrażają istniejące, tym samym tworząc pionierskie miejsca opanowywane przez ugrupowania terofitów namulnych, inicjujące sukcesję. Tę morfodynamiczną działalność wód rzecznych (zróżnicowanie procesów siedliskotwórczych) szczególnie mocno osłabiają takie zabiegi związane z regulacją, jak: wąskie obwałowanie dolin rzecznych, prostowanie koryt, techniczne zabezpieczenie brzegów przed erozją (faszynowanie, betonowanie, nadbudowa ostróg kamieniami) i biologiczne (sadzenie wiklin), kształtowanie przybrzeżnej strefy według jednolitych faktur (na przykład ciągłe pasma zakrzewień lub murawy wzdłuż wyrównanej linii i płaszczyzn), a także budowa dużych zbiorników zaporowych-silnie ograniczających depozycję aluwiów poniżej piętrzenia. Być może ma miejsce ograniczanie zasięgu zbiorowisk namulnych z powodu nadmiernej eutrofizacji podłoża, wywołanej zrzutami do rzek ścieków komunalnych, rolniczych i przemysłowych. Wiązałaby się z tym zmiana składu gatunkowego w kierunku dominacji roślin wybitnie nitrofilnych. Lokalnie roślinność namulna brzegów rzek zwiększa zasięg -w obrębie antropogenicznych elementów dolinnego krajobrazu, o czym już dwukrotnie wspomniano.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Naturalne zbiorowiska namulne cechuje obecność roślin mogących być surowcem zielarskim. Spośród nich do częściej spotykanych, zarówno diagnostycznych, jak i towarzyszących, należą m.in.: uczep trójlistkowy Bidens tripartita, komosa biała Chenopodium album, mięta okręgowa Mentha x verticillata, rdest ptasi Polygonum aviculare, r. ostro-gorzki P. hydropiper, pięciornik gęsi Potentilla anserina, wierzba krucha Salix fragilis, gwiazdnica pospolita Stellaria media i mniszek lekarski Taraxacum officinale.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Warunkiem występowania naturalnej roślinności namulnej brzegów rzek jest zróżnicowanie wielkości przepływów - od małych po wielkie, determinujące odsłanianie koryta średniej wody, a także procesy erozji i akumulacji, w wyniku których powstają różne typy form fluwialnych zasiedlanych przez omawiane zbiorowiska, porastających je jako ugrupowania pionierskie. Musi także mieć miejsce przynoszenie nasion przez wody korytowe.
Zalecane metody ochrony
Czynnikiem niezbędnym do utrzymania namulnych ugrupowań terofitów jest ochrona dynamiki rzeki i niestabilności dolinnego krajobrazu. Należy pod tym rozumieć zachowanie naturalnego reżimu hydroekologicznego, złożonego z zalewów o różnej częstotliwości, długości trwania, a także obfitości i jakości pozostawianych nanosów. Można to osiągać między innymi drogą przyjaznych dla środowiska sposobów regulacji przepływów w ramach zabezpieczenia przeciwpowodziowego, a także renaturyzacji dolin rzecznych w strefie immersji. W ramach tej drugiej działalności areał namulnych biotopów można by zwiększać m.in. przez kształtowanie elementów habitatowych (przyczółków dla nowych zasiedleń) wzorowanych na naturalnych formach fluwialnych, a także zwiększenie stref spokojnej wody sprzyjających spontanicznym procesom aluwialnym (np. wykorzystując ostrogi). Zaleceniem w stosunku do wymierającego Corrigiola litoralis (gatunku reprezentatywnego), sformułowanym w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, jest jego ochrona poprzez bank nasion i wysiewanie diaspor na odpowiednie siedliska. Ponadto byłaby wymagana ochrona zachowawcza tej rośliny metodą in situ / ex situ.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Potencjalnym miejscem występowania efemerycznych - okazjonalnych i krótkotrwałych, namulnych fitocenoz nadrzecznych, a więc i ich ochrony, są prawdopodobnie m.in. następujące obiekty, w obrębie których leżą doliny dużych bądź średnich rzek: parki narodowe - Kampinoski, Narwiański i Ujście Warty; parki krajobrazowe - Cedyński, Dolina Baryczy, Dolina Bobru, Dolina Dolnej Odry, Dolina Sanu, Kazimierski, Międzyrzecza Warty i Widawki, Nadbużański, Nadnidziański, Nadwarciański, Nadwieprzański, Nadwiślański, Przedborski, Rogaliński, Spalski, Sulejowski, Załęczański i Zerkowsko-Czeszewski. W 1999 roku Instytut Ochrony Środowiska opracował koncepcję ochrony dolin rzecznych w Polsce. Wskazano 77 odcinków do ochrony - 21 jako parki krajobrazowe, a 56 jako obszary chronionego krajobrazu. Granice jednostek przedstawiono na mapie 1:500 000. Równocześnie sformułowano zasady ich zagospodarowania. W pewnym stopniu koncepcja ta pokrywa się z projektem sieci Natura 2000. Realizacja programu zaproponowanego przez IOS w dużym stopniu zabezpieczyłaby przed antropogenicznymi zmianami obszar potencjalnego występowania nadrzecznej roślinności namulnej. Działania ochronne na rzecz omawianych biotopów są również związane z realizacją przedsięwzięć odnoszących się do renaturyzacji dolin rzecznych. Przykładem może być projekt „Odra", we współpracy z WWF Auen Institut w Rastatt. Jest również prowadzona ochrona i odbudowa polskich dolin z akcesyjnych środków Unii Europejskiej. Poza tym w ramach United Nations Development Programme (GEF) była renaturyzowana rzeka Soła, a także dorzecze górnej Narwi. Została zainicjowana kampania WWF „Żyjące rzeki" na rzecz ochrony przyrodniczych zasobów dolin Odry i Wisły.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Nadrzeczne ekosystemy namulne należą do najsłabiej w kraju zbadanych. Bardzo mała jest znajomość zarówno ich struktury, jak i ekologii. Nie były prowadzone żadne szerzej zakrojone studia na temat autekologii i biologii gatunków budujących fitocenozy omawianej roślinności. Brakuje materiałów do syntezy występowania na terenie kraju. Zdecydowana większość opublikowanych prac ma charakter przyczynkarski i z reguły porusza zagadnienia fitosocjologiczne.
Monitoring naukowy
Naturalna roślinność namulna jest dobrym wskaźnikiem zakłócenia morfodynamicznej działalności wód rzecznych i chociażby z tego względu mogłaby być diagnozowana. Jest to szczególna grupa zbiorowisk-efemerycznych (jedno- lub dwusezonowych), czyli pojawiających się okazjonalnie, bez stałych terytorialnych więzi. Wymyka się więc spod zasad obserwacji na stałych powierzchniach reprezentatywnych, a zatem wymaga przygotowania specjalnego programu monitoringu. Należałoby ponadto systematycznie kontrolować stan populacji Corrigiola litoralis, równocześnie prowadząc aktywną ochronę metodą in situ / ex situ.
Janina Borysiak