Ekstrazonalne zbiorowiska ciepłych muraw na podłożu zasobnym w wapń, nawiązujące do zbiorowisk stepowych. Za priorytetowe uznaje się jedynie płaty z istotnymi stanowiskami storczykowatych.

Charakterystyka

Murawy kserotermiczne to ciepłolubne zbiorowiska trawiaste o charakterze stepowym, których występowanie uwarunkowane jest warunkami klimatycznymi, glebowymi i orograficznymi. Spotykane są głównie w południowo-wschodniej i południowej części Europy. Ekstrazonalnie występują na terenie całego kontynentu, zajmując zasobne w węglan wapnia stoki w dolinach dużych rzek lub wychodnie skał wapiennych.

Są to zbiorowiska mające postać barwnych muraw, o bogatej i zróżnicowanej florze, często z udziałem gatunków reliktowych oraz rzadkich. Występują zwykle na rozległych stokach pagórków, wąwozów, stromych zboczach w dolinach rzecznych, utrwalonych piarżyskach u podnóża skał wapiennych, a także na półkach i ścianach skalnych, na wychodniach skał wapiennych a nawet na eksponowanych ku południowi sztucznych stokach nasypów, wykopów czy hałd. Murawy kserotermiczne rozwijają się płytkich pararędzinach i rędzinach, lessach oraz na czamoziemach, na suchym podłożu o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Występują w miejscach o dużym nasłonecznieniu, przy ekspozycji południowej, przy wysokich temperaturach powietrza i gleby.

Murawy kserotermiczne charakteryzują się dużym zróżnicowaniem - od pionierskich zbiorowisk nagipsowych i nalessowych, o luźnym zwarciu i strukturze kępowej, z dominacją traw przez niskie, barwne murawy z dużym udziałem omanu wąskolistnego Inula ensifolia i turzycy niskiej Carex humilis, aż po wysokie, bujne zbiorowiska o charakterze mezofilnym, z dużym udziałem bylin dwuliściennych. Zbiorowisko ziołoroślowo-murawowe Origano-Brachypodietum, charakteryzujące się niepełnym zwarciem i bujną roślinnością, rozwijające się wtórnie, w mniej skrajnych warunkach, zawiera wiele gatunków łąkowych. Na podłożu gipsowym, w stosunkowo cienistych i zmiennowilgotnych warunkach rozwijają się murawy z panującą seslerią błotną Sesleria uliginosa. Natomiast u podnóży zboczy, na marglach nadkredowych, w miejscach wysięku wody (czasem słonawej) rozwija się zbiorowisko z turzycą siną Carex flacca i komonicznikiem skrzydlastostrąkowym Tetragonolobus maritimus subsp. siliąuosus, również zaliczane do grupy muraw kserotermicznych.

Flora roślin naczyniowych muraw kserotermicznych jest bardzo bogata i urozmaicona, a wiele występujących tu gatunków to rośliny zaliczane do rzadkich i zagrożonych w skali Polski. Występujące na tych siedliskach gatunki pochodzą głównie z Obszaru Śródziemnomorskiego, osiągając w Polsce północną granicę naturalnego zasięgu. Spotkać tu można także wiele gatunków storczykowatych - takich jak na przykład: storczyk purpurowy Orchis purpurea, storczyk kukawka Orchis militaris, dwulistnik muszy Ophrys insectifera. Murawy kserotermiczne charakteryzują się dużą różnorodnością florystyczną, z czym związana jest bogata fauna bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli. W Pieninach murawy są siedliskiem dla chronionego motyla - niepylaka apollo Parnassius apollo.

Roślinność muraw stabilizowana jest i w dużej mierze kształtowana w wyniku ekstensywnej gospodarki łąkarskiej i pasterskiej. Po zaprzestaniu użytkowania przekształcają się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla, a następnie w las. Głównym zagrożeniem dla istnienia i funkcjonowania muraw kserotermicznych jest sukcesja wtórna. Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk i zachowanie bogactwa florystycznego tych siedlisk wymaga podjęcia zabiegów ochrony czynnej polegającej na przywracaniu i utrzymywaniu dawnych, ekstensywnych form użytkowania takich jak wypas, koszenie, w niektórych przypadkach kontrolowane wypalanie.

Podział na podtypy

6210-1 Murawa naskalna

6210-2 Murawy ostnicowe

6210-3 Kwieciste murawy kserotermiczne

Usytuowanie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej

Klasa Festuco-Brometea ciepłolubne murawy o charakterze stepowym

Rząd Festucetalia valesiacae kserotermiczne, wapniolubne murawy niżowe

Związek Seslerio-Festucion duriusculae kserotermiczne, wapniolubne murawy naskalne

Zespoły:

Festucetum pallentis zespół kostrzewy bladej

Teucrio-Melicetum ciliatae zespół ożanki i perłówki orzęsionej

zbiorowisko Festuca pallens zb. kostrzewy bladej

Związek Festuco-Stipion murawy z przewagą kserotermicznych traw

Zespoły:

Sisymbrio-Stipetum capillatae zespół stulisza miotłowego

Potentillo-Stipetum capillatae zespół pięciornika piaskowego

Koelerio-Festucetum rupicolae zespół kostrzewy i strzęplicy nadobnej

Związek: Cirsio-Brachypodion pinnati murawy z dużym udziałem bylin dwuliściennych

Zespoły i zbiorowiska: I

nuletum ensifoliae zespół omanu wąskolistnego

Thalictro-Salvietum pratensis kwietny step łąkowy

Adonido-Brachypodietum pinnati murawa z miłkiem wiosennym

Seslerio-Scorzoneretum purpureae murawy z seslerią błotną

zbiorowisko Carex glauca-Tetragonolobus maritimu ssubsp. siliąuosus zb. komonicznika

skrzydlatostrąkowego i turzycy sinej

Origano-Brachypodietum pinnati murawa z lebiodką pospolitą

Związek Mesobromion suboceaniczno - śródziemnomorskie murawy wapniolubne

Zespoły: Gentiano-Koelerietum pyramidatae zespół goryczki i strzęplicy piramidalnej

Onobrychido-Brometum erecti zespół sparcety i stokłosy prostej

Bibliografia

ADAMOWSKI W., ŁUCZAJ Ł. 1995. Zagrożenie i program restytucji flory kserotermicznej rezerwatu „Góra Uszeście" w Mielniku nad Bugiem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 1 (51): 80-91.

ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1, ŚWIERKOSZ K. 1992. Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka. Acta Univ. Wr. 1358, Pr. Bot. 48: 45-11 7.

BABCZYŃSKA B. 1978. Zbiorowiska murawowe okolic Olsztyna koło Częstochowy. Acta Biol. UŚ, 5: 169-215. BABA W. 2003. Changes in the structure and floristic composition of the limestone grasslands after cutting trees and shrubs and mowing. Acta Soc. Bot. Pol. 1 (72): 61-69.

BERDOWSKI W. 1991. Szata roślinna projektowanego rezerwatu na górze Mitek w Górach Kaczawskich. Ochr. Przyr. 49: 103-117.

BERDOWSKI W. 2001. Flora i roślinność rezerwatu przyrody „Góra Mitek" w Górach Kaczawskich. Przyr. Sudetów Zach. 4: 19-28.

BIEDERMAN A. W. 1990. Zabiegi ochrony czynnej biocenoz nieleśnych stosowane w Ojcowskim Parku Narodowym. Prądnik. Pr. Muz. im. Prof. W. Szafera, 2: 53-57.

BRZEG A., WOJTERSKA M. 1996. Przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych Wielkopolski wraz ze stopniem ich zagrożenia. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B. 45: 7-40.

BRZEG A., WOJTERSKA M. 2001. Zespoły roślinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagrożenie. W: Wojterska M. (red.) Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przewodnik sesji terenowych 52. Zjazdu PTB w Poznaniu: 39-110.

BRZYSKI B. 1961. Orchis pallens i inne interesujące gatunki w dolinie Dunajca koto Wojnicza (pow. Brzesko). Fragm. Flor. Geobot. 2(7): 317-326.

CELIŃSKI F. 1953. Pontyjskie zbocza koto Grędźca nad jeziorem Miedwie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 3(9): 25-32.

CELIŃSKI F. 1954. Flora pontyjska w Mielniku nad Bugiem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 6 (10): 21-27.

CELIŃSKI F. 1957. Rezerwat leśno-stepowy w Bielinku nad Odrą. Ochr. Przyr. 24:221-271.

CELIŃSKI F, FILIPEK M. 1958. Flora i zespoły roślinne leśno-stepowego rezerwatu w Bielinku nad Odrą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B. 4:5-198.

CEYNOWA M. 1968. Zbiorowiska roślinności kserotermicznej nad dolną Wista. Studia Soc. Sc, Toruń, Sec. D. 8(4): 1-156.

CEYNOWA M. 1969. Stipa pulcherrima koło Dwikóz na Wyżynie Sandomierskiej. Fragm. Flor. Geobot. 4(15).

CEYNOWA-GIEŁDOŃ M. 1986. Ocena stanu ochrony flory kserotermicznej w rezerwatach stepowych nad Dolną Wista. Acta Univ. Lodź. 8: 131-142.

DOMINIK D. 1957. Projektowany rezerwat stepowy w Kątach pod Zamościem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5(13): 21-26.

DZWONKO Z., GRODZIŃSKA K. (1979) 1980. Numerical classifiation of epilithic and xerothermic communities in the Pieniny Mountains (Western Carpathians) Fragm. Flor. Geobot. 4(25): 493-508.

DZWONKO Z., LOSTER S. 1992. Zróżnicowanie roślinności i sukcesja wtórna w murawowo-leśnym rezerwacie Skałczanka k. Krakowa. Ochr. Przyr. 50(1): 33-54.

DZWONKO Z., LOSTER S. 1998. Dynamics of species richness and composition in a limestone grassland restored after tree cutting. Journal of Vegetation Sciences, 9: 387-394.

FABISZEWSKI J. 1963. O roślinności ciepłolubnej na bazaltach Góry Krzyżowej koło Strzegomia. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5(19): 16-21.

FALIŃSKI J. B. 1972. Antropogeniczne zagrożenia i program ochrony muraw kserotermicznych na kemach w północnej części Równiny Bielskiej. Phytocoenosis 4 (1): 287-305.

FIJAŁKOWSKI D. 1957. Zbiorowiska kserotermiczne projektowanego rezerwatu stepowego koło Czumowa nad Bugiem. Ann. UMCS, Sect. C, 10: 311-319.

FIJAŁKOWSKI D. 1959. Drugie stanowisko dziewięćsiłu popłocholistnego na Wyżynie Lubelskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 2. (15): 16-19.

FIJAŁKOWSKI D. 1960. Roślinność leśno-stepowa w Łabuniach koto Zamościa. Ann. UMCS, Sect. B, 6(1 3): 147-186.

FIJAŁKOWSKI D. 1965. Zbiorowiska kserotermiczne okolic Izbicy na Wyżynie Lubelskiej. Ann. UMCS, Sect. C, 14(19): 239-259.

FIJAŁKOWSKI D. 1969. Zespoły kserotermiczne Lubelszczyzny. Folia Soc. Sc. Lublin, Sec. B, 9: 45-51.

FIJAŁKOWSKI D. 1971. Sródbagienne murawy kserotermiczne pod Chełmem w województwie lubelskim. Ann. UMCS, Sec. C, 29(26): 409-419.

FIJAŁKOWSKI D., IZDEBSKI K. 1957. Projektowany rezerwat stepowy w Kątach pod Zamościem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5(1 3).

FIJAŁKOWSKI D., IZDEBSKI K. 1959. Zbiorowiska stepowe na Wyżynie Lubelskiej. Ann. UMCS, Sec. B, 4(12): 167-199.

FIJAŁKOWSKI D., ADAMCZYK B. 1980. Roślinność stepowa w Broczówce k. Skierbieszowa. Ann. UMCS, 7(35): 65-76.

FIJAŁKOWSKI D., ŚWIERCZYŃSKA S. 1991. Zmiany powierzchni zespołów roślinności kserotermicznej na Wyżynie Lubelskiej. Prądnik, Pr. Muz. im. prof. W. Szafera, 3: 121-123.

FILIPEK M. 1958. Kserotermiczne wzgórza nad Nawodną koto Chojny. Przyr. Pol. Zach. 3-4(5-6): 244-253.

FILIPEK M., 1960. Projektowany rezerwat leśno-stepowy pod Raduniem nad Dolną Odrą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 6: 173-187.

FILIPEK M. 1962. Roślinność kserotermiczna Górzycy pod Kostrzyniem nad Odrą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 10: 205-213.

FILIPEK M. 1970. Sukcesje muraw kserotermicznych w warunkach Pomorza Zachodniego. Msc. Poznań.

FILIPEK M. 1974. Murawy kserotermiczne regionu dolnej Odry i Warty. Pr. Kom. Biol. PTPN, 38: 1-110.

FILIPEK M. 1974. Kserotermiczne zespoły murawowe nad dolną Odrą i Wista na tle zbiorowisk pokrewnych. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. Ser. B, 27: 45-82.

GŁAZEK T. 1968. Roślinność kserotermiczna Wyżyny Sandomierskiej i Przedgórza Iłżeckiego. Monogr. Bot. 25: 1-135.

GŁAZEK T. 1980. Góry Pieprzowe pod Sandomierzem jako osobliwy obiekt przyrodniczy. Ochr. Przyr. 43: 91-128.

GŁAZEK T. 1983. Ogólna charakterystyka szaty roślinnej Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego na tle jednostek geobotanicznych. Pracownia Badań Obszarów Chronionych IKS w Lublinie.

GŁAZEK T. 1984. Rezerwat stepowy Góry Pińczowskie w województwie kieleckim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5-6(40): 5-13.

GŁAZEK T. 1996. Projektowany rezerwat stepu ostnicowego "Kamień Plebański" koło Sandomierza. Chrońmy Przyr. Ojcz. 1(52): 16-21.

GŁAZEK T, ŁUSZCZYŃSKA B. 1994. Carici flaccae-Tetragonolobetum maritimi - a new plant association. Fragm. Flor. Geobot. 1(39): 277-290.

GŁOWACKI Z. 1975. Zbiorowiska murawowe zachodniej części Wzgórz Trzebnickich. Pr. Opól. TPN, Wydz. Nauk Przyr. 3: 1-102.

GŁOWACKI Z. 1980. Projekty rezerwatów na terenie Wzgórz Dałkowskich i Trzebnickich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5(36): 43-47.

GOSTYŃSKA M. 1959. Projektowany rezerwat stepowy w Kulinie nad Wisłą koto Wtoctawka. Chrońmy Przyr. Ojcz. 1(15): 14-19.

GOSTYŃSKA M. 1959. Projektowany rezerwat ostnicy Jana (Stipa joannis Cel.) w Grucznie (pow. Świecie nad Wisłą). Przyr. Pol. Zach. 3-4(2): 289-292.

GOSTYŃSKA M. 1959. Reliktowa roślinność zboczy Kulina pod Włocławkiem. Zesz. Nauk. UAM w Poznaniu, Ser. Biol. 2. (19): 3-26.

GRODZIŃSKA K. 1970. Zbiorowiska kserotermiczne Skalic Nowotarskich i Spiskich (Pieniński Pas Skałkowy). Fragm. Flor. Geobot. 3(16): 401-432.

GRODZIŃSKA K. 1975. Flora i roślinność Skalic Nowotarskich i Spiskich. Fragm. Flor. Geobot. 21,2: 149-246.

GRODZIŃSKA K. 1979. Mapa zbiorowisk roślinnych rezerwatu Przełom Białki pod Krempachami (Pieniński Pas Skałkowy). Ochr. Przyr. 42: 29-73.

GRODZIŃSKA K. 1982. Naskalne zbiorowiska roślinne. W: Zarzycki K. (red.). Przyroda Pienin w obliczu zmian. Stud. Nat., Ser. B, 30: 329-336.

HEREŹNIAK 1, KRASOWSKA H., ŁAWRYNOWICZ M. 1970. Roślinność przełomu Warty pod Częstochową. Ziemia Częstochowska, 8/9: 315-350.

IZDEBSKI K. 1958. Zbiorowiska z roślinnością kserotermiczną w Rudniku k. Lublina i Dobużku k. Łaszczowa. Acta Soc. Bot. Pol. 4(27).

IZDEBSKI K. 1959. Badania fitosocjologiczne i florystyczne w rezerwacie Stawska Góra pod Chełmem. Ann. UMCS, Sec. C, 13(13): 213-230.

IZDEBSKI K., FIJAŁKOWSKI D. 1959. Fragment roślinności kserotermicznej w Kątach pod Zamościem. Ann. UMCS, Sec. C, 11(13): 507-521.

IZDEBSKI K., POPIOŁEK Z. 1973. Ocena geobotaniczna zespołu Inuletum ensifoliae w Bochotnicy koło Kazimierza Dolnego. Ann. UMCS, Sec. C, 12(28): 125-1 38.

JANKOWSKA K. 1975. Ekologia i produkcja pierwotna łąki w Ojcowskim Parku Narodowym i murawy kserotermicznej w rezerwacie stepowym Skowronno koło Pińczowa. Stud. Nat. Ser. A. 11: 1-79.

KAPUŚCIŃSKI R. 1990. Zmiany roślinności kserotermicznej w projektowanym rezerwacie „Zapust" w warunkach ograniczonej ingerencji człowieka. Prądnik. Prace Muzeum im. prof. W. Szafera, 2: 23-27.

KAŹMIERCZAKOWA R., PERZANOWSKA J. 1995. Szata roślinna. Siedliska kserotermiczne. W: Waloryzacja przyrodnicza Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego wraz z waloryzacją form krasowych. Msc. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

KAŹMIERCZAKOWA R., PERZANOWSKA J. 1997. Szata roślinna. Siedliska kserotermiczne. Waloryzacja przyrodnicza Szanieckiego Parku Krajobrazowego. Msc. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

KAŹMIERCZAKOWA R., PERZANOWSKA J. 1998. Szata roślinna. Siedliska kserotermiczne. Waloryzacja przyrodnicza Kozubowskiego Parku Krajobrazowego. Msc. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

KAŹMIERCZAKOWA R., PERZANOWSKA J., WRÓBEL I., ZARZYCKI J. 1999. Operat ochrony lądowych ekosystemów nieleśnych Pienińskiego Parku Narodowego, msc. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

KONISZEK I. 1962. Roślinność kserotermiczną zboczy doliny Odry w Górzycy. Spraw. PTPN, 2(66): 96-97.

KOZŁOWSKA A. 1923. Stosunki geobotaniczne Ziemi Miechowskiej. Spraw. Kom. Fizjogr. PAU, Kraków. 57.

KWIATKOWSKI R 1996. Roślinność kserotermiczną okolic Jawora. Acta Univ. Wrat., Prace Bot., 70: 181-203.

ŁUSZCZYŃSKA B., ŁUSZCZYŃSKI J. 1988. Godna ochrony roślinność kserotermiczną Łagiewnik koło Buska-Zdroju. Chrońmy Przyr. Ojcz. 3(44): 30-35.

MEDWECKA-KORNAŚ A. 1947. Rezerwat stepowy „Sterczów-Ścianka" w Klonowie koło Miechowa. Chrońmy Przyr. Ojcz. 3-4(3): 51-55.

MEDWECKA-KORNAŚA. 1959. Roślinność rezerwatu stepowego „Skorocice" koło Buska. Ochr. Przyr. 26: 172-260.

MEDWECKA-KORNAŚ A. 1961. Roślinność rezerwatu Ligota Dolna w województwie opolskim. Opól. TPN. Kwartalnik Opolski. Zesz. Przyr. 1: 80-87.

MEDWECKA-KORNAŚ A., KORNAŚ J. 1963. Mapa zbiorowisk roślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr. 29: 17-87.

MICHALAK S. 1975. Roślinność wzgórza Kajasówki i zagadnienia jej ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 1(31): 27-31.

MICHALIK S. 1974. Antropogeniczne przemiany szaty roślinnej Ojcowskiego Parku Narodowego od początków XIX wieku do 1960 roku. Ochr. Przyr. 39: 65-154.

MICHALIK S. 1979. Charakterystyka ekologiczna kserotermicznej i górskiej flory naczyniowej Ojcowskiego Parku Narodowego. Stud. Nat. Ser. A., 19: 1-95.

MICHALIK S. 1990. Przemiany roślinności kserotermicznej w czasie 20-letniej sukcesji wtórnej na powierzchni badawczej „Grodzisko" w Ojcowskim Parku Narodowym. Prądnik, Pr. Muz. im. Prof. W. Szafera 2: 43-52.

MICHALIK S. 1990. Sukcesja wtórna półnaturalnej murawy kserotermicznej Origano-Brachypodietum w latach 1960-1984 wskutek zaprzestania wypasu w rezerwacie Kajasówka. Prądnik, Pr. Muz. im. Prof. W. Szafera 2: 59-65.

MICHALIK S., ZARZYCKI K. 1995. Management of xerothermic grasslands in Poland: botanical approach. Colloques Phytosociologiques 24: 881-895.

MIREK Z. 1974. Zmiany degeneracyjne w płatach zespołów Koelerio-Festucetum sulcatae i Peucedano cervariae-Coryletum na Bielanach pod Krakowem. Phytocoenosis, 3-4(3):239-250.

OLACZEK R. 1968. Roślinność kserotermiczną okolic Działoszyna i Doliny Środkowej Warty. Część I. Zesz. Nauk. Uniw. Łódź. Nauki Matem.-Przyr. Ser. 2, 28: 83-102.

OLACZEK R. 1969. Roślinność kserotermiczną okolic Działoszyna i Doliny Środkowej Warty. Część II. Zesz. Nauk. Uniw. Łódź. Nauki Matem.-Przyr. Ser. 2, 31: 63-90.

PANCER-KOTEJOWA E., ZARZYCKI K. 1976. Zarys fizjografii i stosunków geobotanicznych Pienin oraz charakterystyka wybranych biotopów. Fragm. Faun. 2(21): 21-49.

PAPIEWSKA-URBAŃSKA B. 1935. Z badań nad zespołami kserotermicznymi w Wielkopolsce. Wyd. Okręg. Kom. Ochr. Przyr. na Wielkopolskę i Pomorze. 5: 46-57.

RADOMSKI 1, JASNOWSKA J. 1965. Roślinność zbiorowisk murawowych na zachodniej krawędzi Doliny Dolnej Odry. Zesz. Nauk. SWR, Szczecin, Rolnictwo 1(19): 69-83.

SAROSIEK 1, KOSZELA M. 1991. Storczykowa Góra na Pogórzu Wojciechowskim koto Bolkowa na Dolnym Śląsku. Chrońmy Przyr. Ojcz. 1(47): 74-76.

SENDEK A., BABCZYNSKA-SENDEK B. 1990. Problemy ochrony roślinności kserotermicznej w rezerwatach Góra Gipsowa i Ligota Dolna na Opolszczyźnie. Prądnik Pr. Muz. im. Prof. W. Szafera, 2: 17-21.

SMÓLSKI S. 1960. Szata roślinna Pienin. W: Smólski S. (red.) Pieniński Park Narodowy. ZOP PAN Kraków, 18: 68-115.

SŁAWIŃSKI W. 1952. Zespoły kserotermiczne okolic Kazimierza nad Wisłą. Ann. UMCS Sec. E., 6: 327-359.

STANIEWSKAW. 1961. Kserotermiczne zbiorowiska murawowe okolicy Poznania. Zesz. Nauk. UAM w Poznaniu, Biol. 3(33): 3-30.

SULMA I, WALAS J. 1963 (1964). Aktualny stan rezerwatów roślinności kserotermicznej w obszarze dolnej Wisły. Ochr. Przyr. 29: 269-329.

SZCZĘŚNIAK E. 1999. Sudeckie murawy naskalne siedlisk naturalnych i antropogenicznych - zróżnicowanie, sukcesja ochrona. Przegl. Przyr. 3-4(10): 59-68.

SZCZĘŚNIAK E. 2000. Murawy kserotermiczne północno-zachodniej części Sudetów Środkowych. Praca doktorska wykonana w Instytucie Botaniki UWr. we Wrocławiu.

SZWAGRZYK J. 1987. Flora naczyniowa Niecki Nidziańskiej. Stud. Ośrod. Dokum. Fizjogr. 15: 17-91.

ŚWIERCZYŃSKA S. 1990. Problem zachowania zbiorowisk stepowych na podstawie badań prowadzonych na Lubelszczyźnie. Prądnik, Pr. Muz. im. Prof. W. Szafera, 2: 29-34.

WALDON B. 1999. Zanikanie rzadkich i chronionych gatunków muraw kserotermicznych krawędzi doliny Wisły (okolice Gruczna). Przegląd Przyr. 3-4(10): 129-133.

WIKA S. 1975. Roślinność zbiorowisk murawowych okolic Kamionny i Dormowa w powiecie międzychodzkim. Pr. Kom. Biol. PTPN, 40: 1-48.

ZAJĄC A., CIACIURA M., ZAJĄC M. 1992. Waloryzacja przyrodnicza rezerwatu przyrody Bielinek, msc. Szczecin.

ZURZYCKA A. 1967. Badania ekologiczne nad zespołem Festucetum pallentis. Fragm. Flor. Geobot. 3. (13): 403-411.

Joanna Perzanowska, Jolanta Kujawa-Pawlaczyk