|
Lech Krzysztofiak, Anna Krzysztofiak
Mrówki Formicidae Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej
Wśród bardzo bogatego i zróżnicowanego świata zwierząt szczególną uwagę zwracają niewielkie owady należące do rodziny mrówkowatych - Formicidae. Ich wyjątkowość polega nie tylko na bardzo licznym występowaniu (w mrowisku może przebywać nawet ponad milion osobników) i znacznym rozprzestrzenieniu (spotykamy je zarówno na obszarach zalesionych jak i otwartych, na stanowiskach skrajnie suchych i bardzo wilgotnych oraz w budynkach), ale przede wszystkim na ich ciekawej biologii i ekologii oraz roli, jaką odgrywają w przyrodzie.
Mrówki stanowią jedną z ważniejszych grup owadów większości środowisk lądowych. Dzięki swej wysokiej liczebności i konsumpcji oraz organizacji społecznej mogą silnie oddziaływać na inne komponenty środowiska. Mrówki odznaczają się dużą plastycznością ekologiczną i odpornością na różnego typu zmiany w środowisku. Ich znaczenie jest bardzo duże i wszechstronne, m.in. mrówki oddziaływują na inne grupy bezkręgowców i roślin, stanowią znaczące źródło pokarmu dla innych zwierząt, wpływają na właściwości fizyczne i chemiczne gleb. Niektóre gatunki mrówek mają ogromne znaczenie dla zdrowotności lasów – pełnią rolę podstawowego czynnika stabilizacji ilościowej owadów „szkodliwych”, a tym samym odgrywają rolę czynnika profilaktycznego w ochronie lasu. Mrówki łatwo przystosowują się do zmian w składzie dostępnego w danym czasie pokarmu. W okresach tzw. gradacji, czyli masowych pojawów owadów (np. brudnicy mniszki Lamyntria monacha, czy osnui gwiaździstej Acantholyda nemoralis) przestawiają się prawie wyłącznie na pozyskiwanie tych owadów, skutecznie ograniczając ich liczebność.
Na szczególną uwagę zasługują mrówki z podrodzaju Formica s. str. (Formica truncorum, F. pratensis, F. aquilonia, F. rufa, F. polyctena). Są to gatunki leśne, zakładające gniazda z dużymi kopcami zbudowanymi z gałązek i igliwia, w których może przebywać nawet powyżej miliona osobników. Ze względu na dużą drapieżność tych mrówek, ich wysoką konsumpcję, polifagizm, społeczny tryb życia, długowieczność rodziny i wysoką plastyczność ekologiczną, wywierają one duży wpływ na liczebność innych owadów w lasach, i w ten sposób istotnie wpływają na utrzymanie równowagi biocenotycznej środowisk leśnych.
Mrówki leśne mają znaczenie nie tylko jako czynnik ograniczający wielkość populacji innych bezkręgowców, ale także są wykorzystywane w celach higienicznych – wiele gatunków ptaków oraz zwierzyna płowa i czarna wykorzystuje produkowany przez mrówki kwas jako środek odstraszający pasożyty zewnętrzne. Ptaki chwytają mrówki dziobem i nacierają sobie nimi pióra skrzydeł, natomiast zwierzyna tarza się w mrowisku prowokując mrówki do spryskiwania ich skóry kwasem mrówkowym.
Wśród gatunków mrówek występujących w lasach bardzo istotną rolę odgrywają także mrówki z rodzaju gmachówka Camponotus. Gatunki z tego rodzaju zamieszkują niemal całą kulę ziemską, jednak najliczniej występują w klimacie tropikalnym i subtropikalnym. W Polsce stwierdzono występowanie tylko sześciu gatunków, z których dla lasów największe znaczenie ma Camponotus herculeanus (Krzysztofiak 1990).Mrówki należące do tego gatunku odznaczają się dużymi rozmiarami ciała (długość robotnic waha się od 6 do 12 mm, samców od 9 do 13 mm, a samic od 14 do 17 mm), czarną barwą ciała oraz dużymi i silnymi żuwaczkami. Swoje gniazda budują w pniakach i korzeniach, w murszejącym drewnie, w drewnie żywych drzew oraz pod kamieniami w glebie. Najczęściej zamieszkują w stojących pniach świerków i dębów, rzadziej innych gatunków drzew, wybierając przede wszystkim drzewa osłabione przez grzyby. Budując gniazdo gmachówki wnikają w głąb pnia i poczynając od jego środka wygryzają w miękkich warstwach słojów rocznych płaskie komory. W ten sposób tworzy się system komór i korytarzy oddzielonych od siebie cienkimi ściankami twardych warstw drewna. Wysokość tak drążonego gniazda może sięgać nawet do 10 metrów.
Znaczna część pnia zaatakowanego drzewa nie nadaje się zatem do wykorzystania, tracąc pożądane własności techniczne drewna. Część pnia przewodząca wodę pozostaje przeważnie nietknięta, więc zasiedlone drzewa jeszcze długo pozostają żywe. Obecność mrówek może jednak pośrednio powodować niekorzystne dla drzewa zmiany, które mogą uwidocznić się dopiero po pewnym czasie, gdyż są zależne od intensywności działania negatywnych czynników. Stwierdzono na przykład, że mrówki z gatunku Camponotus herculeanus przenoszą zarodniki grzybów do swojego gniazda, skąd szerzy się infekcja na inne części drzewa. Rozwijająca się grzybnia „zmiękcza” tkanki drzewa i tym samym ułatwia mrówkom wygryzanie w nich komór i korytarzy. Leśnicy uważają ten gatunek za „szkodnika technicznego” drewna.
Znajomość składu gatunkowego mrówek Pojezierza Mazurskiego, do którego zalicza się obszar Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej (podział przyjęty wg „Katalogu Fauny Polski” wydawanego przez MiIZ PAN), jest nadal niewystarczająca. Do tej pory z tego terenu wykazano 39 gatunków mrówek, co stanowi 38,6% fauny mrówek Polski (Begdon 1932; Dlussky, Pisarski 1971; Krzysztofiak 1985,2001; Krzysztofiak, Krzysztofiak 2004,2005; Minkiewicz 1935; Pisarski 1961; Wengris 1965, 1977).
Sam obszar Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej do tej pory nie był dokładniej badany przez myrmekologów. Bardzo fragmentaryczne informacje o mrówkach pochodzą jedynie z opracowań wykonanych w ramach sporządzania planu ochrony Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej (Krzysztofiak, Krzysztofiak 2004) oraz w ramach realizacji projektu „Ochrona organizmów zamieszkujących dziuple oraz związanych z martwym drewnem” (Krzysztofiak, Krzysztofiak 2005). Wykazano w nich łącznie 11 gatunków mrówek. Są to: Myrmica ruginodis, M. rubra, M. scabrinodis, Leptothorax acervorum, Lasius brunneus, L. platythorax, L fuliginosus, Formica aquilonia, F. fusa, F. rufa i Camponotus herculeanus. Wszystkie te gatunki były już wcześniej notowane dla Pojezierza Mazurskiego i jedynie informacja o występowaniu Lasius platythorax pojawiła się pierwszy raz, chociaż gatunek ten występował na tym terenie, lecz nie był odróżniany od Lasius niger.
Niniejsze opracowanie jest wynikiem badań prowadzonych w ramach projektu „Ochrona mrówek w ekosystemach leśnych Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej”, realizowanego przez Stowarzyszenie „Człowiek i Przyroda”.
« spis treści « inne wydawnictwa « opis projektu
|
