Analiza koncepcji sieci Natura 2000 - raport NFOŚ i IOP PAN (cz.1)

Przedmiotem niniejszej analizy jest „Koncepcja sieci NATURA 2000 w Polsce”, która została opracowana w latach 2000-2001 w ramach projektu PL 9608.01.04, finansowanego przez Program PHARE (Baranowski i in. 2001).

Autorami koncepcji jest 11-osobowy zespół naukowy składający się głównie z osób związanych z dwoma ośrodkami: krakowskim i warszawskim. Kierownikiem zespołu był dr Marek Baranowski, a w ścisłym gronie osób odpowiedzialnych znaleźli się: doc. dr hab. Anna Dyduch-Falniowska (ekspert NATURA 2000), dr Jerzy Solon (ekspert NATURA 2000), mgr Maria Andrzejewska (ekspert GIS), prof. dr hab. Marek Górski (ekspert ds. prawnych), prof. dr hab. Tomasz Żylicz (ekspert ds. ekonomicznych). Ponadto opiekę merytoryczną nad projektem sprawował, powołany decyzją Ministra Środowiska, 14-osobowy Komitet Sterujący pod przewodnictwem prof. dr hab. Zbigniewa Mirka z Instytutu Botaniki PAN w Krakowie.

W ramach tego projektu wykonano następujące zadania:

Analiza obszarów chronionych w Polsce pod kątem ich zgodności z kryteriami Natura 2000.
Opracowanie listy gatunków i siedlisk występujących w Polsce proponowanych do załączników Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Ptasiej.
Wyznaczenie obszarów kwalifikujących się do włączenia do sieci Natura 2000 spoza obszarów objętych ochroną.
Opracowanie bazy danych oraz map zasięgu proponowanych obszarów.
Opracowanie koncepcji struktury organizacyjnej systemu Natura 2000 oraz propozycji zmian regulacji prawnych umożliwiających jego wdrożenie w Polsce.
Propagowanie systemu Natura 2000 w Polsce.

Aktualny projekt pt.: „Wdrażanie koncepcji sieci NATURA 2000 w Polsce w latach 2001-2003” jest w dużej mierze kontynuacją tamtych prac. W związku z tym niezbędna jest analiza ich wyników, aby mogły być dobrze wykorzystane.

Obecnie rozpoczęto kolejny etap prac nad siecią Natura 2000 w Polsce pod nazwą „Wdrażanie koncepcji sieci NATURA 2000 w Polsce w latach 2001-2003”. Będzie się on opierać na wynikach pilotażowego projektu Koncepcja.... Dlatego jednym z pierwszych zadań stojących przed jego wykonawcami jest analiza tych wyników, tak aby mogły być jak najlepiej wykorzystane. Istotna jest przede wszystkim ocena zgodności wyselekcjonowanych obszarów z obowiązującymi kryteriami, spójności planowanej sieci i kompletności informacji o proponowanych obszarach Natura 2000 (zgodnie ze standardowym Formularzem Danych). Ważne jest także określenie, czy utworzenie obszarów Natura 2000 w miejscach wyznaczonych przez autorów Koncepcji zapewni wystarczającą ochronę gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim na terenie naszego kraju.

Analiza trudności, na jakie napotkali autorzy przy opracowywaniu Koncepcji.. powinny usprawnić realizację kolejnych zadań stojących przez twórcami polskiej sieci Natura 2000.

spis treści

2. PROJEKT NATURA 2000 W POLSCE

Jednym z podstawowych aktów prawnych Unii Europejskiej (UE) z dziedziny ochrony przyrody jest tzw. Dyrektywa Siedliskowa (DS) - dyrektywa Rady Europy w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (92/43/EWG) (Council Directive... 1992) oraz Dyrektywa Ptasia (dyrektywa Rady 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków) (Council Directive... 1979). DS zobowiązuje kraje członkowskie UE od utworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 (Liro, Dyduch-Falniowska 1999), która ma na celu zachowaniu bioróżnorodności państw członkowskich poprzez ochronę siedlisk oraz gatunków fauny i flory na ich terytorium. Państwa członkowskie biorą udział w tworzeniu sieci Natura 2000 proporcjonalnie do reprezentacji na swoim terytorium typów siedlisk i gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Listy takich siedlisk i gatunków stanowią załączniki do wspomnianych dokumentów. W skład sieci Natura 2000 wchodzą tzw. Specjalnych Obszarów Ochrony – SOO (ang. special areas of conservation, SAC), wytypowanych na podstawie Dyrektywy Siedliskowej i Obszarów Specjalnej Ochrony – OSO (ang. special protection areas, SPA) wytypowanych na podstawie Dyrektywy Ptasiej.

W okresie przygotowawczym poprzedzającym przystąpieniem do Unii Europejskiej, kraje akcesyjne zobowiązane są dostosować swoje prawo do standardów unijnych. Cel ten jest obecnie realizowany przez Polskę, m.in. poprzez przygotowanie się do włączenia się do programu Natura 2000. Pierwszy etap prac – opracowanie „Koncepcji sieci Natura 2000 w Polsce” (zwanej dalej Koncepcją) – miał na celu przede wszystkim dokonanie analizy odpowiednich dokumentów unijnych oraz przygotowanie wstępnej listy obszarów, które powinny utworzyć polską sieć Natura 2000. Podjęto również starania o poszerzenie załączników do Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej o dodatkowe gatunki roślin i zwierząt oraz typy siedlisk przyrodniczych istotne z punktu widzenia ochrony bioróżnorodnosci Polski. Równocześnie dokonywane były zmiany w Ustawie o ochronie przyrody (wprowadzono pojęcie siedliska przyrodniczego), zmieniane rozporządzenia o ochronie gatunkowej roślin i zwierząt. dostosowując je do list obowiązujących w Unii Europejskiej; wydano także nowe rozporządzenie określające typy siedlisk przyrodniczych podlegających w Polsce ochronie.

spis treści

3. KRYTERIA TYPOWANIA OBSZARÓW NATURA 2000

Podstawowym kryterium typowania obszarów "Natura 2000" jest występowanie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymienionych w Załącznikach I i II Dyrektywy Siedliskowej i I Dyrektywy Ptasiej. Jednak samo odnotowanie gatunku lub siedliska przyrodniczego na badanym obszarze nie jest wystarczającą przesłanką do wyznaczenia obszaru NATURA 2000. Szczegółowe kryteria, które powinny być dodatkowo rozpatrzone przy wyznaczaniu obszaru Natura 2000, zawarte są w Załączniku III DS.:

Kryteria dla siedlisk przyrodniczych:

Stopień reprezentatywności siedliska przyrodniczego w ostoi.
Powierzchnia ostoi pokryta przez siedlisko przyrodnicze w stosunku do ogólnej powierzchni w kraju.
Stopień zachowania struktury i funkcji siedliska przyrodniczego i możliwość jego restytucji.
Globalna ocena wartości ostoi dla zachowania siedliska przyrodniczego.
Kryteria dla gatunków:
Rozmiar i zagęszczenie populacji obecnej w ostoi w stosunku do populacji w kraju.
Stopień zachowania cech siedliska przyrodniczego, które są istotne dla gatunku i jego restytucji.
Stopień izolacji populacji w relacji do naturalnego zasięgu gatunku.
Globalna ocena wartości ostoi dla zachowania rozważanego gatunku.

W przypadku OSO dodatkowe znaczenie, oprócz występowania gatunków ptaków z Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, mają szczegółowe kryteria typowania tzw. IBA, Important Bird Areas, opracowane przez BirdLife International (Heath, Evans 2000).

Oprócz wyżej wymienionych kryteriów Autorzy Koncepcji w procesie typowania obszarów Natura 2000 wzięli także pod uwagę listę polskich propozycji uzupełnień Załączników DS, zgłoszonych Komisji Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem tych siedlisk i gatunków, które zostały wstępnie przez Komisję zaakceptowane.

Można więc stwierdzić, że Koncepcja, w zakresie zastosowania kryteriów tworzenia sieci Natura 2000, spełnia wymogi Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej.

Autorzy opracowania zwracają uwagę na niewielką zgodność wykazów z cytowanych wyżej załączników z polskimi czerwonymi listami. Problem ten znacznie wykracza poza merytoryczne ramy opisywanego opracowania i wymaga odrębnej szczegółowej analizy, prowadzącej być może do zmiany podejścia do ochrony gatunków zagrożonych w Polsce. Zagadnienie to jednak dotyczy polskich uregulowań i na obecnym etapie nie wiąże się z formalnymi aspektami wdrażania sieci NATURA 2000.

Należy podkreślić, że mimo prób zobiektywizowania przez ekspertów UE kryteriów wyznaczania obszarów Natura 2000, nadal pozostawiają one duża swobodę przy typowaniu obszarów i w wielu miejscach Standardowego Formularza Danych oceny muszą zostać wykonane do pewnego stopnia intuicyjnie, zgodnie z wiedzą i doświadczeniem specjalisty (ang. according to the best expert judgement). W odniesieniu do kryteriów wyznaczania obszarów w celu ochrony siedlisk Autorzy postąpili zgodnie z treścią Załącznika III DS, wydaje się jednak, że zapis w tym załączniku jest zbyt lakoniczny, podobnie jak w ocenianym opracowaniu - widać tu pewną dysproporcję w podejściu do gatunków i siedlisk. Jest to o tyle zrozumiałe, że ochrona gatunków ma znacznie bardziej dopracowany warsztat w porównaniu z siedliskami chronionymi. Część uwag wiążących się z tym zagadnieniem znajduje się w rozdz. 5. W tym miejscu należy podkreślić, że w ochronie siedlisk nie można pomijać ich zróżnicowania regionalnego i lokalno-siedliskowego.

W dalszych pracach nad siecią Natura 2000 zaplanowano większy niż dotychczas udział zespołów regionalnych tzw. Wojewódzkich Zespołów Roboczych. W związku z tym niezbędne jest przygotowanie szczegółowych wskazówek, dotyczących zastosowania kryteriów typowania obszarów Natura 2000 w praktyce, dla współpracowników regionalnych. Równocześnie, ostateczną weryfikację nadesłanych materiałów należy pozostawić zespołowi koordynującemu, aby uniknąć rozbieżności w rozumieniu wspomnianych kryteriów.

Kolejną sprawą, na którą trzeba zwrócić uwagę w dalszych pracach nad implemenacją sieci jest konieczność wyraźnego wyróżnienia spośród gatunków i siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim, gatunków i siedlisk o znaczeniu priorytetowym. Wydaje się, że w I etapie typowania obszarów Natura 2000 traktowano wszystkie gatunki równorzędnie i ma to swoje istotne uzasadnienie – uniknięto w ten sposób ryzyka utraty informacji o zasobach przyrodniczych wielu terenów. Obecnie w trakcie weryfikacji projektu sieci powinno się jednak znacznie większą uwagę przyłożyć do gatunków i siedlisk priorytetowych, gdyż zgodnie z DS, za ich ochronę państwa członkowskie UE ponoszą szczególną odpowiedzialność.

spis treści

4. SIEDLISKA PRZYRODNICZE ORAZ GATUNKI ROŚLIN I ZWIERZĄT

O ZNACZENIU EUROPEJSKIM W POLSCE

4.1. Ochrona siedlisk przyrodniczych w sieci NATURA 2000

Jednym z dwóch typów obszarów wchodzących w skład sieci NATURA 2000 są tzw. specjalne obszary ochrony (ang. special areas of conservation, SAC). Pierwszym kryterium ich tworzenia jest obecność siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim. Lista takich siedlisk została zamieszczona w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej (Council Directive ... 1992). W Załączniku I DS wyszczególniono 197 rodzajów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym, a spośród nich 61 uznano za priorytetowe. Każdy z rodzajów siedlisk został opatrzony czteroznakowym kodem i szczegółowo opisany w poradniku pt. "The Interpretation Manual of European Union Habitats - EUR15/2, adopted by the Habitats Committee on 4. October 1999".

Konieczność ochrony siedlisk była dostrzegana w Polsce już od wielu lat, lecz siedliska chroniono tylko pośrednio, w ramach krajowego systemu ochrony przyrody. Nie istniały natomiast dotychczas żadne uregulowania prawne regulujące zagadnienia związane z ochroną siedlisk. Dopiero od kilku lat zaczęto stosować pojęcie siedliska przyrodniczego w rozumieniu zbliżonym do stosowanego w sieci NATURA 2000. Siedliska przyrodnicze, zdefiniowane w ramach systemu PHYSIS (Devilliers P., Devilliers-Terschuren J. 1996) były jedną z podstaw do wyznaczania ostoi przyrody w programie CORINE (Dyduch-Falniowska i in. 1999). Do polskiego prawa ochrony przyrody pojęcie siedliska przyrodniczego zostało wprowadzone przez Ustawę z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. z 2001 r. Nr 3, poz. 21):

Art. 2a. Ilekroć w ustawie jest mowa o:

(...)

siedlisku przyrodniczym - rozumie się przez to obszar lądowy lub wodny, naturalny lub półnaturalny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne,

12) siedlisku roślin lub siedlisku zwierząt - rozumie się przez to obszar występowania gatunków roślin lub zwierząt,

(...)

15) właściwym stanie siedliska - rozumie się przez to stan, w którym naturalny zasięg siedliska oraz tereny mieszczące się w obrębie tego zasięgu są stałe lub zwiększają się, a specyficzna struktura i funkcje konieczne do jego długotrwałego zachowania istnieją i będą istnieć w dającej się przewidzieć przyszłości oraz stan tworzących go gatunków roślin lub zwierząt jest właściwy.

Dyrektywa Siedliskowa podaje ponadto inne definicje dotyczące siedlisk przyrodniczych, stosowane w sieci Natura 2000:

- rodzaje siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym (ang. natural habitat types of Community interest). Są to te rodzaje siedlisk przyrodniczych występujące na terenie UE, które:

a) są zagrożone zanikiem w swoim naturalnym zasięgu lub

b) mają niewielki naturalny zasięg w wyniku regresji lub w związku z swoimi wewnętrznymi, przyrodniczymi właściwościami lub też

c) stanowią wybitne przykłady typowych cech jednego lub więcej z pięciu wymienionych regionów biogeograficznych: alpejskiego, atlantyckiego, kontynentalnego, makronezyjskiego lub śródziemnomorskiego;

- priorytetowe rodzaje siedlisk przyrodniczych (ang. priority natural habitat types): rodzaje siedlisk przyrodniczych zagrożonych zanikiem, które występują na terenie UE i za których ochronę Wspólnota Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność w związku z tym, że znacząca cześć ich naturalnego zasięgu znajduje się na terenie UE.

Zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Siedliskowej, autorzy Koncepcji w procesie typowania obszarów Natura 2000 wykorzystali listę siedlisk przyrodniczych z załącznika I. Było to zadanie trudne, ponieważ nie istniały wówczas żadne oficjalne dokumenty określające, które z tych siedlisk występują w Polsce. Do przygotowania roboczej listy siedlisk autorzy wykorzystali m.in. opracowanie zespołu pracowników Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, w którym podjęto pierwszą próbę wyznaczenia polskiej listy siedlisk przyrodniczych (Dyduch-Falniowska 2000). Wyniki obu opracowań były podstawą do wydania przez Ministra Środowiska, na podstawie art. 35a Ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. z 2001 r., Nr 3, poz. 21), rozporządzenia w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. z 2001r., Nr 92, poz. 1029). Sposób tworzenia tego rozporządzenia i trudności z nim związane opisali W. Mróz i J. Perzanowska (2001).

Ostatecznie ustalono, że w Polsce może występować 69 typów siedlisk z załącznika I DS. Lista ta wymaga jeszcze poprawek. Przede wszystkim zakres niektórych definicji, przyjętych za aktualnie obowiązującym w Unii Europejskiej „Interpretation Manual”, jest niejednoznaczny. Definicje te opisują jedynie zachodnioeuropejskie siedliska z każdego typu. W celu prawidłowego wyznaczenie SOO na podstawie występowania siedlisk przyrodniczych, należy podjąć dalsze prace uściślające zakres poszczególnych definicji oraz rozszerzyć je o specyficzne cechy siedlisk występujących w Polsce. Pierwszą próbę opracowania polskiego podręcznika, zawierającego definicje występujących w naszym kraju siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim podjęli, na zlecenie Ministerstwa Środowiska, naukowcy z Instytutu Ochrony Przyrody PAN i Uniwersytetu Gdańskiego (Dyduch-Falniowska i in. 2001). Opracowanie zawiera charakterystyki typów siedlisk w skali całego kraju oraz ich odniesienie do obowiązującego w Polsce nazewnictwa fitosocjologicznego. Do wprowadzenia systemu Natura 2000 niezbędne będzie stworzenie pełniejszego, ogólnodostępnego opracowania, zawierającego szczegółowe informacje o rozmieszczeniu siedlisk i ich zróżnicowaniu w skali lokalnej.

Koncepcja dała silne podstawy do rozwijania zagadnień związanych z ochroną siedlisk w ramach sieci Natura 2000, wyznaczając nowy kierunek działań w polskiej ochronie przyrody.

spis treści

4.2. Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt w sieci Natura 2000

Listy gatunków wymagających desygnowania specjalnych obszarów ochrony lub obszarów ochrony specjalnej jest Załącznik II Dyrektywy Siedliskowej oraz Załącznik I Dyrektywy Ptasiej. Gatunki wymienione w tych załącznikach określa się mianem gatunków ważnych dla Wspólnoty (Europejskiej). Są to gatunki, które na terenie państw Wspólnoty należą do zagrożonych, rzadkich lub endemicznych i wymagających szczególnej uwagi ze względu np. na specyficzny charakter siedliska z którym są związane(Council Directive ... 1992). Niektóre z tych gatunków uznano za priorytetowe. Zgodnie z definicją są to gatunki zagrożone i zanikające, za ochronę których Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność, gdyż znaczna część ich zasięgów znajduje się na terenie zajmowanym przez państwa Wspólnoty (art. 1h Council Directive ... 1992). Oznacza to, że dalsza ich egzystencja zależy od odpowiednich działań ochronnych tam podejmowanych. Załączniki Dyrektywy Siedliskowej nie dotyczą ptaków, które zostały już wcześniej wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (Council Directive ..... 1979).

Załącznik I Dyrektywy Ptasiej zawiera 185 gatunków i podgatunków ptaków. Reprezentują one wszystkie regiony biogeograficzne Europy. W Polsce występuje 119 gatunków z tego załącznika, co stanowi niespełna 30% wszystkich gatunków stwierdzonych w naszym kraju. Jest wśród nich 71 gatunków lęgowych, 14 gatunków pojawiających się regularnie, głównie na przelotach i zimą, i 34 gatunki obserwowane sporadycznie i nieregularnie.

Załącznik II DS obejmuje występujące w Polsce:

- 22 gatunki roślin, w tym 7 gatunków mchów i 15 gatunków roślin wyższych

- 70 gatunków zwierząt (wraz z 4 gatunkami uważanymi za wymarłe), w tym:

- 31 gatunków bezkręgowców

- 17 gatunków ryb

- 4 gatunki płazów i gadów

- 18 gatunków ssaków.

Załącznik ten nie zawiera wielu rzadkich i zagrożonych w Polsce gatunków roślin i zwierząt. Gatunki roślin naczyniowych z Załącznika I DS występujące w Polsce stanowią mniej niż 1% naszej flory. Znaczna część z tych gatunków roślin obserwowana jest tylko na kilku bądź kilkunastu stanowiskach. Zamieszczone są tu też gatunki uważane w Polsce za wymarłe lub nie obserwowane w naturze od lat, jak np. jezierza giętka Najas flexilis, marsylia czterolistna Marsilea quadrifolia czy kaldesia dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia. Wśród 15 roślin naczyniowych z załącznika II DS brak gatunków szeroko rozpowszechnionych w Polsce. Stosunkowo liczne stanowiska mają tylko 3 gatunki: sasanka otwarta Pulsatilla patens – gatunek suchych muraw i borów sosnowych, lipiennik Loesela Liparis loeselii i skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus, oba związane z torfowiskami.

Ogólnie można stwierdzić, że aktualne listy z DS nie oddają w pełni różnorodności polskiej flory i fauny i należy dążyć do dokonania zmian w tym załączniku wobec planowanego poszerzania Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001).

spis treści

5. POLSKIE PROPOZYCJE POSZERZENIA ZAŁĄCZNIKÓW DYREKTYWY SIEDLISKOWEJ

I PTASIEJ

Wobec planowanego rozszerzenia UE istniejąca listy siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt zawarte w Załącznikach DS. i DP powinny ulec modyfikacji, a dokładniej poszerzeniu o cenne siedliska i gatunki występujące w krajach wstępujących do Unii, a nie uwzględnione dotychczas w DS i DP. Aktualnie obowiązujące w Unii Europejskiej Załączniki I i II DS oraz I DP nie pozwoliłaby na prawidłowe wyznaczenie obszarów NATURA 2000 w naszym kraju. W związku z tym jednym zadań autorów Koncepcji było opracowanie list zawierających polskie propozycje do tych załączników. Na podstawie tego opracowania, a także w oparciu o inne prace (Dyduch-Falniowska i in. 2000) i konsultacje ze specjalistami z poszczególnych dziedzin, Ministerstwo Środowiska przygotowało materiały, które, po zaopiniowaniu przez European Topic Centre on Nature Conservation (ETC-NC), zostały przedstawione Komisji Europejskiej.

Zaproponowano dodanie:

- do Załącznika I DS - 19 rodzajów siedlisk przyrodniczych (w tym 6 jako priorytetowych)

- do Załącznika II DS:

- 46 taksonów roślin

- 55 taksonów zwierząt w tym:

- do Załącznika I DP:

- 1 takson

Ponadto Polska zaproponowała również liczne uzupełnienia do Załącznika IV i V DS, ale ponieważ występowanie gatunki wymienionych w tych załącznikach nie stanowi kryterium typowania obszarów Natura 2000 nie zostały one tutaj omówione.

Spośród tych propozycji Komisja Europejska wstępnie zaakceptowała:

- 2 typy siedlisk przyrodniczych jako zupełnie nowe pozycje w Załączniku I(reliktowe laski sosnowe w Tatrach i pieninach oraz wyżynny bór jodłowy w Górach Świętokrzyskich i na Roztoczu) oraz 9 rodzajów siedlisk poprzez modyfikacje istniejących już definicji.

- 17 taksonów roślin zaproponowanych przez Polskę oraz 9 roślin występujących w Polsce, lecz zaproponowanych przez inne kraje

- 18 taksonów zwierząt (w tym 10 jako priorytetowe) zaproponowanych przez Polskę oraz 4 gatunki z polskiej fauny, które zaproponowały inne kraje

- 1 takson ptaka.

Wyniki polskich negocjacji wskazują, że Komisja Europejska nie jest skłonna do takich zmian Załączników DS i DP, które by pociągały za sobą konieczność nowych regulacji prawnych w krajach członkowskich. Wstępnie zaakceptowano gatunki roślin i zwierząt oraz siedliska przyrodnicze o na ogół ograniczonym zasięgu, często endemiczne i/lub objęte już wcześniej postanowieniami Konwencji Berneńskiej. Należy zdecydowanie dążyć do umieszczenia w załącznikach DS i DP kolejnych gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych, które wymagałyby z naszego punktu widzenia ochrony w ramach sieci Natura 2000. Pomocne w tym może być opracowanie wspólnego stanowiska z innymi krajami członkowskimi i wzajemne wspieranie swoich propozycji.

spis treści

dalej