kod siedliska: 3150-1
Jeziora eutroficzne
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Stałe zbiorniki wodne o powierzchni powyżej jednego hektara i głębokości maksymalnej ponad 2 m. W ich obrębie wyróżnia się następujące elementy morfologiczne: strefę brzegową - litoral (obejmujący brzeg oraz ławicę przybrzeżną), pelagial, czyli strefę otwartej toni wodnej, oraz profundal, czyli głębokowodną strefę denną. Stan wód w jeziorach ulega w ciągu roku i w wieloleciach wahaniom, co związane jest z bilansem wodnym. Jednak zmiany poziomu wód w jeziorach są niewielkie - średnio 20-40 cm w roku, znacznie mniejsze niż w rzekach czy starorzeczach. Ruch wody w obrębie misy jeziornej zachodzi w postaci prądów wodnych i falowania. Szczególnie silnie fale oddziałują na nawietrzną ławicę przybrzeżną jeziora. Ze względu na znaczną głębokość i pojemność, jeziora w sposób powolny reagują na sezonowe zmiany temperatury otoczenia. Większość jezior w lecie wykazuje stratyfikację termiczną. Wykształcają się trzy warstwy: epilimnion (warstwa powierzchniowa nagrzanej wody), leżący poniżej metalimnion (warstwa spadku temperatury) i głębinowy hypolimnion (strefa zimnowodna). Jeziora płytsze, 3-5 m, wykazują stratyfikację niepełną - wykształca się tylko epi- i metalimnion.
Struktura i fizjonomia zbiorowisk
Występowanie roślinności w jeziorach mezo-eutroficznych i eutroficznych można rozpatrywać w układzie strefowym. Jednakże ciągłe ułożenie stref występuje tylko tam, gdzie zmiany warunków siedliska - w głównej mierze poziomu wody - zachodzą w kontinuum przestrzennym. Najczęściej jednak w jeziorach przestrzenny układ warunków siedliskowych nie ma ciągłości, co wywołuje zakłócenia w modelowym rozkładzie strefowym roślinności.
Centralna część jeziora, zwana pelagialem, wolna jest od roślin naczyniowych. Sporadycznie spotyka się tu pojedyncze okazy roślin dryfujące wraz z falami. Tutaj swoje optimum występowania ma specyficzna roślinność składająca się ze zbiorowisk glonów planktonowych. Fitoplankton występuje także w strefie litoralu, jednak jest tu uboższy pod względem liczebności osobników oraz składu gatunkowego w porównaniu ze stref otwartej wody.
Bliżej brzegu - na granicy litoralu występuje roślinność tworząca podwodne łąki. Rosną tu głównie ukorzenione makrofity zanurzone, których zbiorowiska należą do związku Potamion. W zależności od żyzności siedliska i charakteru podłoża występować mogą różne zespoły. Na siedliskach uboższych i podłożu mineralnym bądź mineralno-organicznym spotkać można zespoły: rdestnicy trawiastej (Potametum graminei), rdestnicy lśniącej (Potametum nitentis), rdestnicy nitkowatej (Potamogetum filiformis), na podłożu o charakterze gytii wapiennej występować może zespół przęstki podwodnej (Hippuridetum submersae). Na siedliskach żyznych i osadzie organicznym występują zespoły: rogatka sztywnego (Ceratophylletum demersii), rdestnicy połyskującej (Potametum lucentis), rdestnicy ścieśnionej (Potametum compressi), moczarki kanadyjskiej (Elodeetum canadensis). Zbiorowiska klasy Potametea mogą występować na zróżnicowanych głębokościach od kilku metrów do stanowisk płytszych, w których dominuje już roślinność ukorzeniona o liściach pływających ze związku Nymphaeion. Do najbardziej charakterystycznych zespołów tego związku należy zespół grążela żółtego i grzybieni białych (Nuphareto-Nymphaeetum albae). Zespół ten w dużych jeziorach występuje wzdłuż brzegów i w zacisznych zatokach. Natomiast w jeziorach przepływowych, w miejscach dopływu i wypływu, zespół grążela żółtego i grzybieni białych tworzy rozległe i zwarte płaty. Pozostałe zbiorowiska ze związku Nymphaeion w dużych jeziorach reprezentowane są rzadziej.
Roślinność tej strefy może wnikać w następną w kierunku lądu strefę roślinności: pas szuwaru, którym z kolei można wyróżnić dwie strefy - znajdujący się od strony wody szuwar wysoki (Phragmitetum i in.) i występujący w głąb lądu szuwar turzycowy. Szuwar turzycowy składa się ze zbiorowisk wysokich turzyc (Caricetum acutiformis, Caricetum gracilis, C. rostratae, C. elatae) zaliczanych do związku Magnocaricion.
Pod osłoną szuwaru (a także w niewielkich spokojnych zatoczkach) mogą rozwijać się zbiorowiska nieukorzenionych roślin pływających po powierzchni wody - należących do klasy Lemnetea.
Reprezentatywne gatunki
Rdestnica trawiasta Potamogeton gramineus, rdestnica lśniąca Potamogeton nitens, rdestnica grzebieniasta Potamogeton pectinatus, rdestnica nitkowata Potamogeton filiformis, zamętnica błotna Zannichellia palustris, rdestnica ostrolistna Potamogeton acutifolius, włosienicznik krążkolistny Batrachium circinatum, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, rdestnica ścieśniona Potamogeton compressus, rdestnica połyskująca Potametum lucens, rdestnica przeszyta Potamogeton perfoliatus, przęstka podwodna Hippuris vulgaris f. submersa.
Rdestnica pływająca Potamogeton natans, wywłócznik okółkowy Myriophyllum verticillatum, grążel żółty Nuphar luteum, grzybienie białe Nymphaea alba, grzybienie północne Nymphaea candida, grzybieńczyk wodny Limnanthemum nymphoides, rdest ziemnowodny Polygonum amphibium, rdestnica stępiona Potamogeton obtusifolius, żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae, osoka aloesowata Stratiotes aloides.
Rzęsa garbata Lemna gibba, spirodela wielokorzeniowa Spirodela polyrhiza, rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca, rzęsa drobna Lemna minor.
Uwaga: W zależności od zespołu roślinnego każdy z wymienionych gatunków może być charakterystycznym i jednocześnie dominantem.
Odmiany
Brak.
Możliwe pomyłki
Brak możliwości pomyłki z innymi typami ze względu na bogactwo charakterystycznej roślinności makrolitów. Podtyp 3150-1 nawiązuje do podtypu 3150-2, jednak tu dominują najczęściej makrofity (ukorzenione lub nieukorzenione) zanurzone w toni wodnej. Makrofity o liściach pływających tworzą płaty o mniejszej powierzchni. Pływająca roślinność nieukorzeniona występuje sporadycznie i tworzy niewielkie skupiska.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Potamion:
Zespoły:
Potametum graminei zespół rdestnicy trawiastej
Potametum nitentis zespół rdestnicy lśniącej
Potametum pectinati zespół rdestnicy grzebieniastej
Potametum filiformis zespół rdestnicy nitkowatej
Parvopotamo-Zannichellietum zespół jezierzy i zamętnicy błotnej
Potametum acutifolii zespół rdestnicy ostrolistnej
Ranunculetum circinati zespół włosienicznika krążkolistnego
Elodeetum canadensis zespół moczarki kanadyjskiej
Ceratophylletum demersi zespół rogatka sztywnego
Myriophylletum spicati zespół wywłócznika kłosowego
Potametum compressi zespół rdestnicy ścieśnionej
Potametum lucentis zespół rdestnicy połyskującej
Potametum perfoliati zespół rdestnicy przeszytej
Hippuridetum submersae zespół przęstki podwodnej
Związek Nymphaeion:
Zespoły:
Potametum natantis zespół rdestnicy pływającej
Myriophylletum verticillati zespół wywłócznika okółkowego
Nupharo-Nymphaeetum albae zespół grążela żółtego i grzybieni białych
Nupharetum pumili zespół grążela drobnego
Nymphaeetum candidae zespół grzybieni północnych
Nymphoidetum peltatae zespół grzybieńczyka wodnego
Polygonetum natantis zespół formy pływającej rdestu ziemnowodnego
Potametum obtusifolii zespół rdestnicy stępionej
Hydrilletum verticillatae zespół przesiąkry okółkowej
Hydrocharitetum morsus-ranae zespół żabiścieku pływającego
Związek Lemnion gibbae
Zespoły:
Lemnetum gibbae zespół rzęsy garbatej
Spirodeletum polyrhizae zespół spirodeli wielokorzeniowej
Związek Riccio fluitantis-Lemnion trisulce
Zespół Lemnetum trisulcae zespół rzęsy trójrowkowej
Związek Lemno minoris-Salvinion natantis
Zespół Lemno minoris-Salvnietum natantis zespół rzęsy drobnej i salwinii pływającej
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Spontaniczna dynamika roślinności niewielka, związana głównie z naturalną i powolną ewolucją jezior polegającą na stopniowym wzroście trofii, odkładaniu osadów jeziornych i stopniowym wypłycaniu zbiorników. Skutkuje stopniowym i powolnym wypieraniem gatunków preferujących siedliska ubogie i podłoża mineralne, np. rdestnic lśniącej i nitkowatej, przez gatunki wymagające organicznego podłoża i znacznej ilości pierwiastków biogennych w toni wodnej. Wypłycanie zbiorników prowadzi do wypierania roślinności zanurzonej w toni wodnej (ukorzenionych bądź nieukorzenionych) przez rośliny o liściach pływających.
Powiązana z działalnością człowieka
Silna antropopresja prowadzi do gwałtownych zmian w strukturze roślinności: wypieranie gatunków preferujących wody czyste, masowe pojawy gatunków znoszących zanieczyszczenie wód, np. rogatka sztywnego.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Siedliska przylegające od strony lądu to zbiorowiska z klasy Phragmitetea - od strony wody szuwar wysoki (53.1) (głównie Phragmitetum) i występujący w głąb lądu szuwar turzycowy (53.2) (Caricetum acutiformis, Caricetum gracilis, C. rostratae, C. elatae) zaliczane do związku Magnocaricion. Dalej mogą występować zbiorowiska mszysto-turzycowe (klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae) lub wilgotne łąki (Molinio-Arrhenatheretea), na które wkracza zbiorowisko krzewiastych wierzb szerokolistnych Salicetum pentandro-cinereae. Najdalszą strefę roślinności związaną z eutroficznymi zbiornikami wodnymi stanowią zbiorowiska leśne z klas Alnetea glutinosae lub Querco-Fagetea.
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Jeziora - siedliska, często występujące na obszarze całego kraju, w największej liczebności zgrupowane w obrębie Pojezierzy: Mazurskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego, Łęczyńsko-Włodawskiego i innych.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Siedliska często spotykane w skali kraju, choć występują gatunki czy zespoły rzadkie, np. Potametum acutifolii. Siedliska posiadają istotny walor krajobrazowy. Miejsce bytowania specyficznej malakofauny, entomofauny, ichtiofauny i ornitofauny.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa, kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia, wydra Lutra lutra, bóbr europejski Castor fiber, norka europejska Mustella lutreola, żółw błotny Emys orbicularis, kumak nizinny Bombina bombina, kumak górski Bombina variegata, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, traszka karpacka Triturus montandoni, piskorz Misgurnus fosilis, koza Cobitis taenia, różanka europejska Rhodeus sericeus amarus, zalotka większa Leucorrhinia pectoralis, zatoczek łamliwy Anisus vorticulus.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, błotniak stawowy, Circus aeroginosus
miejsce żerowania bielika, Haliaaetus albicilla.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Zbiorniki o statusie mezo-eutroficznym, lub umiarkowanej eutrofii, z niewielką ilością fitoplanktonu, z dużą przezroczystością wody, charakteryzujące się znacznym wewnętrznym zróżnicowaniem morfologicznym: ławicy przybrzeżnej, rozwinięciem linii brzegowej - licznie występują płaty roślinności ze związków Nymphaeion i Potamion.
Inne obserwowane stany
Zbiorniki silnie eutroficzne do hypertroficznych, o minimalnej przezroczystości wody i z siarkowodorem występującym w strefie przydennej. Występują zanikające płaty makrofitów, np. znoszącego zacienienie i zanieczyszczoną wodę rogatka sztywnego Ceratophyllum demersum.
Tendencje przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Szereg siedlisk - jezior eutroficznych z roślinnością reprezentującą związki Potamion i Nymphaeion zanikło ze względu na wzrost żyzności. Dopływ dużych ilości pierwiastków biogennych: azotu i fosforu prowadzi do masowych zakwitów fitoplanktonu. Zakwity te zmniejszają przezroczystość wody i eliminują roślinność zanurzoną. Jednocześnie wzrost żyzności jezior oligotroficznych (3110) czy oligo-mezotroficznych (3130 i 3140) powoduje wykształcanie się nowych siedlisk w obrębie 3150-1 Istotny wpływ na tempo przemian siedliska ma antropopresja, która przyspiesza proces eutrofizacji.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Zbiorowisko o znacznej wartości z gospodarczego punktu widzenia. Użytkowane jako lokalne ujęcia wód, jako obszary rekreacyjne - kąpieliska, obszary uprawiania sportów wodnych, sportów łowieckich (wędkarstwo). W większości przypadków wykorzystywane do prowadzenia planowej gospodarki rybackiej (charakteryzują się wysoką produkcją rybacką).
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedlisko wrażliwe na silną sedymentację oraz na przyspieszoną eutrofizację. Wzrost antropopresji w zlewni zbiornika prowadzi do wzmożonego dopływu pierwiastków biogennych i allochtonicznej materii. Konsekwencją tego jest wzrost produkcji pierwotnej realizowanej przez fitoplankton, spadek przezroczystości wód i stopniowe wypieranie roślin naczyniowych oraz glonów z rodziny Characeae. Intensywna sedymentacja obumierającego planktonu skutkuje powstaniem żyznych osadów dennych typu gytii detrytusowej. Gwałtownie zachodzące procesy rozkładu materii prowadzą do wyczerpywania zapasów tlenu rozpuszczonego w wodzie i gromadzenia się w strefie przydennej i osadach toksycznego dla roślin siarkowodoru. Nadmierna eutrofizacja i hypertrofizacja prowadzi do zaniku zanurzonej roślinności wodnej.
Istotnym zagrożeniem dla siedliska jest introdukcja do zbiorników dużych obsad ryb roślinożernych obcego pochodzenia -zwłaszcza amura białego Ctenopharyngodon idella. Gatunek ten, obok mechanicznego niszczenia makrofitów w procesie pobierania pokarmu, niszczy je poprzez wzmaganie procesu eutrofizacji wód (odchody amura zawierają dużo łatwo wymywalnych biogenów, co stymuluje rozwój fitoplanktonu).
Również znaczne wahania poziomu wód mogą prowadzić do eliminacji makrofitów i niszczenia siedliska.
Zalecane metody ochrony
Zalecenia ogólne
Zarządzanie siedliskiem wymaga działań na poziomie obszaru wodnego -zlewni bezpośredniej i pośredniej. Na całym obszarze wodnym mieszczącym siedlisko zaleca się jego ochronę, uprzednie oczyszczanie ścieków zanieczyszczających, ochronę stref brzegowych oraz wyznaczenie stref działań ochronnych. Ograniczenie eutrofizacji i gromadzenia się osadów. Zarządzanie poziomem wody jest kluczowe dla ograniczenia zamulania oraz rozwoju helofitów (roślin bagiennych częściowo zanurzonych w wodzie).
Zalecenia szczegółowe
Rozciągnięcie zasad ochrony na roślinność leśną i drzewiastą, w szczególności wskazane jest zapobieżenie całkowitym wyrębom drzewostanu ze stref przyległych do zbiorników. Wyręby starodrzewia prowadzą do pogłębienia procesów eutrofizacji jezior. Jest to stosunkowo nowa forma ograniczenia antropopresji i umożliwia objęcie ochroną całościową wzajemnie współzależne siedliska. Zakaz introdukcji zagrażających siedlisku ryb roślinożernych do jezior.
W jeziorach użytkowanych rybacko należy zakazać intensyfikacji gospodarowania w sposób nienaturalny, tzn. prowadzenia hodowli sadzowej, dokarmiania ryb. Należy doprowadzić do likwidacji nielegalnej zabudowy domkami rekreacyjnymi i innymi budowlami na linii brzegowej jezior w pasie ochronnym o szerokości 100 m. W zlewniach jezior należy zakazać budowy wielkoprzemysłowych ferm i tuczami drobiu i trzody chlewnej, którym towarzyszy wylewanie na pola gnojowicy; w konsekwencji następuje po krótkim okresie zatrucie wszystkich poziomów wód gruntowych, włącznie z wodami głębinowymi. Konieczna jest likwidacja dzikich wysypisk śmieci i wylewisk nieczystości w zlewniach jezior oraz przeniesienie poza zlewnie jezior budowy wysypisk śmieci komunalnych, a przede wszystkim przemysłowych W przypadku ewentualnego użytkowania rybackiego, sportowego, turystycznego itp. jezior objętych ochroną (np. w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jest szczegółowe uzgodnienie zasad użytkowania z zarządcą. W przypadku ochrony jeziora w formie rezerwatu przyrody lub użytku ekologicznego, jako bardzo korzystne dla siedliska, pożądane jest włączenie do obszaru chronionego stref przylegających do linii brzegowej oraz niezbędnego fragmentu najbliższej zlewni o szerokości od 30 do 200 m. W razie konieczności możliwe są zabiegi aktywnej ochrony wycinania helofitów oraz części hydrofitów, jeśli rośliny te mają zbyt inwazyjny charakter.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Badania nad zależnościami między makrofitami, jakością wód i środowiskiem fizycznym.
Ocena produkcji/produktywności makrofitów oraz równowagi pomiędzy zbiorowiskami i gatunkami; ich rola w przemianach troficznych oraz w zarastaniu obszarów wodnych. Zależności między makrofitami a rybami: badania, analizujące funkcje łąk podwodnych w zarybianiu szczupakowatymi i karpiowatymi.
Szczegółowa analiza hydrologiczna i sedymentacyjna w celu określenia metod konserwacji siedliska: czy należy przeprowadzać oczyszczanie (lub usuwanie osadów). Poprawić stan wiedzy o dokładnym rozmieszczeniu różnych zbiorowisk, wchodzących w skład siedliska, co pozwoliłoby zwłaszcza ocenić ich względną rzadkość w innych regionach.
Monitoring naukowy
Celowe wydaje się rozwinięcie monitoringowych badań hydrobiologicznych wybranych jezior (siedlisk), które powinny być wykorzystywane do oceny stanu i prognoz zmian w zakresie ingerencji antropogenicznej i zmian naturalnych w środowisku wodnym, opracowania zasobów przyrodniczych, poznania różnorodności i zmienności strukturalnej biocenoz i związków pomiędzy organizmami a środowiskiem abiotycznym. Monitorować należy właściwości fizyczno-chemiczne wód (koncentracja biogenów, wapnia, sodu, potasu, przezroczystość- 1 raz w roku w czasie stagnacji letniej), występowanie i strukturę makrofitów wodnych (zdjęcia i transekty na powierzchniach kontrolnych - 1 raz w roku w sezonie wegetacyjnym), strukturę i biomasę fitoplanktonu, zoo-planktonu, makrozoobentosu (na reprezentatywnych stanowiskach - 1 raz w roku w czasie stagnacji letniej). Pozwoli to na rozpoznanie podłoża ew. zmian, czy są wynikiem chwilowej naturalnej dynamiki, czy regulowane są przez czynniki antropogeniczne - zanieczyszczenia wód, podpiętrzenia lub obniżenia poziomu wody, czy raczej wynikają z niezależnych od człowieka fluktuacji klimatyczno-pogodowych.
Piotr Klimaszyk