kod siedliska: 3150-2
Starorzecza i drobne zbiorniki wodne
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Stałe zbiorniki wodne o powierzchni od kilkuset metrów kwadratowych do kilku hektarów i niewielkiej głębokości maksymalnej (nie przekraczającej zazwyczaj 3 m). W ich obrębie najczęściej nie wyróżnia się stref charakterystycznych dla jezior: pelagialu i profundalu. Niewielka głębokość, a co za tym idzie - objętość wody skutkuje tym, że zbiorniki te szybciej reagują na zmiany temperatury otoczenia - w skrajnych przypadkach występują zauważalne dobowe wahania temperatury ich wód. W okresie letnim nagrzewają się silniej od dużych jezior i zazwyczaj nie są stratyfikowane. W przypadku zbiorników głębszych może wykształcać się warstwa skoku termicznego - niepełna stratyfikacja. Stan wód w drobnych zbiornikach i starorzeczach może ulegać w ciągu roku i w wieloleciach znacznym wahaniom, są one bowiem bardzo wrażliwe na zmiany stosunków wodnych otaczających je terenów. Ruch wód w obrębie misy zbiornika (falowania i prądy) zwykle ograniczony - ze względu na niewielką powierzchnię.
Struktura i fizjonomia zbiorowisk
Występowanie roślinności (zróżnicowanie taksonomiczne, układy strefowe itp.) w starorzeczach i drobnych zbiornikach wodnych uzależnione jest w głównej mierze od morfologii misy zbiornika. Roślinność zbiorników głębokich (do 4 m) i o stoku ławicy przybrzeżnej opadającym stromo nawiązuje do układów zonacyjnych w dużych jeziorach eutroficznych. Występują tu bowiem mniej lub bardziej wyraźnie wydzielone przestrzennie pasy: roślinności zanurzonej (Potamion), roślin o liściach pływających (Nymphaeion) i roślin tworzących szuwar. W zbiornikach dość głębokich, lecz o urozmaiconej konfiguracji dna oraz w zbiornikach płytkich hydromakrofity tworzą mozaikę, w której trudno dopatrzyć się regularnych układów. Zazwyczaj w głębszych miejscach występują rośliny zanurzone ze związku Potamion - zespół rdestnicy połyskującej Potametum lucentis z gatunkami charakterystycznymi: rdestnicą połyskującą, rdestnicą kędzierzawą Potamogeton crispus i rdestnicą drobną P. pusillus oraz zespoły rogatka sztywnego (Ceratophylletum demersii), rdestnicy stępionej (Potametum obtusifolii), przesiąkry okółkowej (Hydrilletum verticillatae). Fitocenozy tych zespołów odgrywają istotną rolę w wypłycaniu i zarastaniu zbiorników. W sukcesji roślinnej wypierane są przez fitocenozy należące do związku Nymphaeion, głównie z zespołu grążela żółtego i grzybieni białych (Nuphareto-Nymphaeetum albae) lub osokę aloesowatą Stratiotes aloides należącą do zespołu żabiścieku pływającego (Hydrocharitetum morsus-ranae).
W miejscach płytszych dominują rośliny o liściach pływających należące do związku Nymphaeion. Występuje tu 7 zespołów należących do tego syntaksonu (jedynie zespół grążela drobnego Nupharetum pumili optimum występowania ma w dużych jeziorach). Często fitocenozy roślin o liściach pływających dominują na całej powierzchni niewielkich i płytkich zbiorników. Najczęściej spotykany jest zespół grążela żółtego i grzybieni białych (Nupharo-Nymphaetum albae) z gatunkami charakterystycznymi: grążelem żółtym Nuphar luteum i grzybieniem białym Nymphaea alba. W sukcesji roślinnej wypierają zespoły innych makrofitów o liściach pływających, same zaś ulegają fitocenozom równie popularnego w drobnych zbiornikach zespołu żabiścieku pływającego (Hydrocharitetum morsus-ranae). Gatunkiem charakterystycznym zespołu Hydrocharitetum morsus-ranae jest osoka aloesowata Stratiotes aloides (mająca największy udział w tworzeniu fitocenoz). Fitocenozy tego zespołu tworzą rozległe płaty głównie w zbiornikach bardzo płytkich, o wodzie silnie nagrzewającej się, osłoniętej od wiatru i falowania. Wraz z gatunkami charakterystycznymi zespół ten tworzą rogatek sztywny (Ceratophyllum demersum), rdestnica pływająca Potamogeton natans, pływacz Utricularia vulgaris, moczarka kanadyjska Elodea canadiensis i grążel żółty Nuphar luteum. Podobnie jak wcześniej omawiany zespół odgrywają istotną rolę w lądowaceniu zbiorników, są ostatnim stadium rozwojowym roślinności wodnej. Dość rzadkim zespołem i charakterystycznym dla starorzeczy jest zespół orzecha wodnego - Trapetum natantis. Stanowiska tego zespołu to wypłycone starorzecza górnej Wisły i Odry oraz Sanu w Kotlinie Sandomierskiej. Oprócz gatunku charakterystycznego kotewki orzecha wodnego zespół ten tworzą: rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, grążel żółty Nuphar lutea, rdestnica pływająca Potamogeton natans, gatunki nie ukorzenione pływające po powierzchni wody, z rodzaju Lemna, oraz salwinia pływająca Salvinia natans. Starorzecza i drobne zbiorniki wodne są optymalnym siedliskiem rozwoju roślinności pleustonowej z klasy Lemnetea. Fitocenozy zespołów: rzęsy garbatej Lemnetum gibbae, spirodelli wielokorzeniowej Spirodeletum polyrhizae, wgłębki wodnej Riccietum fluitantis czy rzęsy drobnej i salwinii pływającej (Lemno minoris-Salvinietum natantis), w niewielkich i osłoniętych od wiatru zbiornikach tworzą na całej powierzchni zwarty łan (w okresie wegetacyjnym), odcinając dostęp światła w głąb wody. W zbiornikach większych fitocenozy pleustonowe zajmują zaciszne zatoki i brzegi osłonięte od wiatru.
Reprezentatywne gatunki
Rdestnica trawiasta Potamogeton gramineus, rdestnica lśniąca Potamogeton nitens, rdestnica grzebieniasta Potamogeton pectinatus, rdestnica nitkowata Potamogeton filiformis, zamętnica błotna Zannichellia palustris, rdestnica ostrolistna Potamogeton acutifolius, włosienicznik krążkolistny Batrachium circinatum, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, rdestnica ścieśniona Potamogeton compressus, rdestnica połyskująca Potamogeton lucens, rdestnica przeszyta Potamogeton perfoliatus, przęstka podwodna Hippuris vulgaris f. submersa.
Rdestnica pływająca Potamogeton natans, wywłócznik okółkowy Myriophyllum verticillatum, grążel żółty Nuphar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba, grążel mały Nuphar pumilum, grzybienie północne Nymphaea candida, grzybieńczyk wodny Limnanthemum nymphoides, orzech wodny Trapa natans, rdest ziemnowodny Polygonum amphibium, rdestnica stępiona Potamogeton obtusifolius, żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae, osoka aloesowata Stratiotes aloides.
Rzęsa garbata Lemna gibba, spirodela wielokorzeniowa Spirodela polyrhiza, rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca, wgłębka wodna Riccia fluitans, wgłębik pływający Ricciocarpus natans, rzęsa drobna Lemna minor, salwinia pływająca Salvnia natans
Uwaga: W zależności od zespołu roślinnego, każdy z wymienionych gatunków może być charakterystycznym i jednocześnie dominantem.
Odmiany
Brak.
Możliwe pomyłki
Niektóre starorzecza i drobne zbiorniki wodne (3150-2) nawiązują do jezior eutroficznych (3150-1), jednak dominują tu dobrze rozwinięte (na znacznych powierzchniach) płaty roślinności o liściach pływających oraz roślinności nie ukorzenionej pływającej po powierzchni wody (pleustonowej)
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Potamion
Zespoły:
Potametum graminei zespół rdestnicy trawiastej
Potametum nitentis zespół rdestnicy lśniącej
Potametum pectinati zespół rdestnicy grzebieniastej
Potametum filiformis zespół rdestnicy nitkowatej
Parvopotamo-Zannichellietum zespól jezierzy i zamętnicy błotnej
Potametum acutifolii zespól rdestnicy ostrolistnej
Ranunculetum circinati zespół włosienicznika krążkolistnego
Elodeetum canadensis zespół moczarki kanadyjskiej
Ceratophylletum demersi zespół rogatka sztywnego
Myriophylletum spicati zespół wywłócznika kłosowego
Potametum compressi zespół rdestnicy ścieśnionej
Potametum lucentis zespół rdestnicy połyskującej
Potametum perfoliati zespół rdestnicy przeszytej
Hippuridetum submersae zespół przęstki podwodnej
Związek Nymphaeion
Zespoły:
Potametum natantis zespół rdestnicy pływającej
Myriophylletum verticillati zespół wywłócznika okółkowego
Nupharo-Nymphaeetum albae zespół grążela żółtego i grzybieni białych
Nupharetum pumili zespół grążela drobnego
Nymphaeetum candidae zespół grzybieni północnych
Nymphoidetum peltatae zespół grzybieńczyk wodnego
Trapetum natantis zespół kotewki orzecha wodnego
Polygonetum natantis zespół formy pływającej rdestu ziemnowodnego
Potametum obtusifolii zespół rdestnicy stępionej
Hydrilletum verticillatae zespół przesiąkry okółkowej
Hydrocharitetum morsus-ranae zespół żabiścieku pływającego
Związek Lemnion gibbae
Zespoły:
Lemnetum gibbae zespół rzęsy garbatej
Spirodeletum polyrhizae zespół spirodelli wielokorzeniowej
Związek Ricciofluitantis Lemnion trisulce
Zespoły:
Lemnetum trisulcae zespół rzęsy trój rowkowej
Ricciocarpetum natantis zespół wgłębika pływającego
Riccietum fluitantis zespół wgłębki wodnej
Związek Lemno minoris-Salvinion natantis
Zespół
Lemno minoris-Salvnietum natantis zespół rzęsy drobnej i salwinii pływającej
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Spontaniczna dynamika roślinności niewielka lub umiarkowana, związana głównie z naturalną i powolną ewolucją drobnych zbiorników i starorzeczy polegającą na stopniowym wzroście trofii, odkładaniu osadów dennych i stopniowym wypłycaniu misy. Zależna głównie od lokalnych warunków hydrologicznych, utrzymywanie niskiej żyzności starorzeczy zależy od ciągłego kontaktu z rzeką. Skutkuje stopniowym i powolnym wypieraniem gatunków preferujących siedliska ubogie i podłoża mineralne, np. rdestnic lśniącej i nitkowatej, przez gatunki wymagające organicznego podłoża i znacznej ilości pierwiastków biogennych w toni wodnej.
Powiązana z działalnością człowieka
Silna antropopresja prowadzi do gwałtownych zmian w strukturze roślinności: wypieranie gatunków preferujących wody czyste, masowe pojawy gatunków znoszących zanieczyszczenie wód, np. rogatka sztywnego. Zmiany układów hydrologicznych (spadek poziomu wód) powodują gwałtowne wypłycanie i wkraczanie roślinności typowej dla szuwaru lub zbiorowisk wierzby szerokolistnej.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Strefę stykową łączącą ekosystemy drobnych zbiorników z ekosystemem lądowym porastają szuwary, najczęściej fitocenozy z klasy Phragmitetea (53.1 ) -zbiorowiska z tatarakiem (Acoretum calami), trzciną (Phragmitetum), pałką szerokolistną (Typhetum angustifoliae), manną mielec (Glycerietum maximae). Na obszarach położonych w głąb lądu charakter roślinności uzależniony jest od lokalnych warunków hydrologicznych, np. wokół starorzeczy leżących w dolinach rzecznych rozwijają się zbiorowiska wierzb krzewiastych lub fragmenty lasów łęgowych (Salicetum albo-fragilis).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Drobne zbiorniki wodne występują w dużej liczbie na obszarze całego kraju. Starorzecza spotykamy w dolinach rzecznych wszystkich rzek, większe skupiska występują w środkowym i dolnym biegu: Wisły, Odry, Warty, Sanu, Bugu.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Siedliska często występujące w skali kraju, wiele z nich to jedyne stanowiska roślin rzadkich w skali kraju, np. kotewka orzech wodny Trapa natans, salwinia pływająca Salvinia natans. Siedliska bytowania, rozwoju czy żerowania unikalnej entomofauny, malakofauny, ichtiofauny czy ornitofauny. Drobne zbiorniki wodne - zwłaszcza w krajobrazie rolniczym, zwiększają bioróżnorodność otoczenia. Istotne znaczenie drobnych zbiorników i starorzeczy jako tzw. pułapek ekologicznych dla zanieczyszczeń migrujących w obrębie krajobrazu (tu zachodzi sedymentacja, depozycja i unieruchamianie). Drobne zbiorniki i starorzecza zwiększają też tzw. drobną retencję wodną krajobrazu.
Starorzecza stanowią także miejsca rozrodu wielu gatunków ryb występujących w rzekach - np. szczupaka Esox lucius.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa, kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia, wydra Lutra lutra, bóbr europejski Castor fiber, norka europejska Mustella lutreola, żółw błotny Emys orbicularis, kumak nizinny Bombina bombina, kumak górski Bombina variegata, traszka grzebieniasta Ttriturus cristatus, traszka karpacka Triturus montandoni, piskorz Misgurnus fosilis, koza Cobitis taenia, różanka europejska Rhodeus sericeus amarus, zalotka większa Leucorrhinia pectoralis, zatoczek łamliwy Anisus vorticulus.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Rybitwa czarna Chlidonias niger, rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus, w szuwarach ponadto: bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, błotniak stawowy Circus aeroginosus.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Zbiorniki o statusie umiarkowanej eutrofii, z niewielką ilością fitoplanktonu, z dużą przezroczystością wody, charakteryzujące się licznie występującymi płatami roślinności ze związków Nymphaeion i Potamion.
Inne obserwowane stany
Zbiorniki silnie zanieczyszczone hypertroficzne o minimalnej przezroczystości wody i z siarkowodorem występującym w strefie przydennej.
Zanikające - lądowiejące zbiorniki na skutek obniżenia powierzchni zwierciadła wód gruntowych lub braku okresowego zalewania.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Podobnie jak w przypadku jezior eutroficznych, siedliska zanikające wskutek przyspieszonej eutrofizacji antropogennej. Eutrofizacja prowadzi do wzrostu produkcji pierwotnej, odkładania się osadów i szybkiego lądowienia drobnych zbiorników. Często niszczone mechanicznie - zasypywane (zwłaszcza zbiorniki śródpolne). Zamulanie, wypłycanie i zanik starorzeczy związany jest głównie z odcinaniem ich od kontaktu z rzeką i brakiem okresowych zalewań.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Siedlisko o niewielkiej wartości z gospodarczego punktu widzenia. Użytkowane jako lokalne ujęcia wód rolniczych, rzadko jako obszary rekreacyjne - kąpieliska, obszary uprawiania sportów wodnych.
W niektórych przypadkach wykorzystane do prowadzenia planowej gospodarki rybackiej, często dzierżawione przez Polski Związek Wędkarski i przeznaczane do sportowego połowu ryb.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach siedliska
Siedlisko wrażliwe na silną sedymentację oraz na przyspieszoną eutrofizację. Wzrost antropopresji w zlewni zbiornika prowadzi do wzmożonego dopływu pierwiastków biogennych i allochtonicznej materii. Konsekwencją tego jest wzrost produkcji pierwotnej realizowanej przez fitoplankton, spadek przezroczystości wód i stopniowe wypieranie makrofitów. Intensywna sedymentacja obumierającego planktonu skutkuje powstaniem żyznych osadów dennych typu gytii detrytusowej. Gwałtownie zachodzące procesy rozkładu materii prowadzą do wyczerpywania zapasów tlenu rozpuszczonego w wodzie i gromadzenia się w strefie przydennej i osadach toksycznego dla roślin siarkowodoru. Istotnym czynnikiem warunkującym funkcjonowanie starorzeczy jest ich okresowy kontakt z wodami rzecznymi, podczas których następuje przemywanie i wypłukiwanie osadów i „odmładzanie" zbiornika. Nadmierna eutrofizacja i hypertrofizacja prowadzi do zaniku zanurzonej roślinności wodnej. Istotnym zagrożeniem dla siedliska jest introdukcja do zbiorników dużych obsad ryb roślinożernych obcego pochodzenia - zwłaszcza amura białego Ctenopharyngodon idella. Gatunek ten, obok mechanicznego niszczenia makrofitów w procesie odżywiania, niszczy je poprzez wzmaganie procesu eutrofizacji wód. Racjonalna gospodarka rybacka prowadzi do eliminacji nympheidów i elodeidów (utrudniają przeprowadzanie zabiegów rybacki, więc są usuwane).
Ze względu na niewielką głębokość i objętość zbiorników, nawet nieznaczne i krótkotrwałe wahania poziomu wód gruntowych powodują spadek poziomu wód w zbiorniku i degradację siedliska.
Zalecane metody ochrony
Zalecenia ogólne
Zarządzanie siedliskiem wymaga globalnego zarządzania na poziomie obszaru wodnego - zlewni bezpośredniej i pośredniej. Na całym obszarze wodnym mieszczącym siedlisko zaleca się jego ochronę, uprzednie oczyszczanie ścieków zanieczyszczających, ochronę stref brzegowych oraz wyznaczenie stref działań ochronnych. Ograniczenie eutrofizacji i gromadzenia się osadów. Zarządzanie poziomem wody jest kluczowe dla ograniczenia zamulania oraz rozwoju helofitów. W przypadku starorzeczy- pozostawianie w obszarze międzywałowym.
Zalecenia szczegółowe
Rozciągnięcie zasad ochrony na roślinność leśną i drzewiastą, w szczególności zapobieżenie całkowitym wyrębom drzewostanu ze strefy chronionej. Jest to stosunkowo nowa forma ograniczenia antropopresji i umożliwia objęcie ochroną całościową wzajemnie współzależne ekosystemy. Zakazać introdukcji ryb roślinożernych do starorzeczy i drobnych zbiorników.
W zbiornikach użytkowanych rybacko zakazać intensyfikacji gospodarowania w sposób nienaturalny, tzn. prowadzenia hodowli sadzowej, dokarmiania ryb. Nie prowadzić gospodarki rybackiej w zbiornikach o szczególnie silnie rozwiniętych płatach (zajmujących większość powierzchni zbiornika) roślin o liściach pływających lub zanurzonych. Konsekwentnie egzekwując aktualne przepisy prawne i zarządzenia, należy doprowadzić do likwidacji nielegalnej zabudowy domkami rekreacyjnymi i innymi budowlami na linii brzegowej zbiorników. Zarządzenie Ministra Administracji Terenowej i Ochrony Środowiska przewiduje istnienie pasa ochronnego o szerokości 100 m. W zlewniach zbiorników i w obrębie dolin rzecznych należy zakazać budowy wielkoprzemysłowych ferm i tuczami drobiu i trzody chlewnej, której towarzyszy wylewanie na pola gnojowicy i w konsekwencji po krótkim okresie następuje zatrucie wszystkich poziomów wód gruntowych, włącznie z wodami głębinowymi. W miarę możliwości nie zawężać stref międzywala, by pozostawić łączność starorzeczy z macierzystymi ciekami. W przypadku ewentualnego użytkowania rybackiego, sportowego, turystycznego itp. jezior objętych ochroną (n.p. w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jest szczegółowe uzgodnienie zasad użytkowania z zarządcą Przyznanie starorzeczom statusu rezerwatu przyrody lub użytku ekologicznego w miarę możliwości powinno pociągać za sobą włączenie do obszaru chronionego stref przylegających do linii brzegowej oraz niezbędnego fragmentu najbliższej zlewni o szerokości od 30 do 200 m. Wycinanie szuwaru oraz części hydrofitów, jeśli mają zbyt inwazyjny charakter.
Możliwa reintrodukcja szczególnie cennych lub zagrożonych w skali kraju gatunków, np. kotewki orzecha wodnego Trapa natans.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Badania nad zależnościami między makrofitami, jakością wód i środowiskiem fizycznym.
Ocena produkcji/produktywności makrofitów oraz równowagi pomiędzy zbiorowiskami i gatunkami; ich rola w przemianach troficznych oraz w zarastaniu obszarów wodnych.
Szczegółowa analiza hydrologiczna i sedymentacyjna w celu określenia metod konserwacji siedliska: czy należy przeprowadzać oczyszczanie (lub usuwanie osadów)?
Poprawić stan wiedzy o dokładnym rozmieszczeniu różnych zbiorowisk, wchodzących w skład siedliska, co pozwoliłoby zwłaszcza ocenić ich względną rzadkość w innych regionach.
Monitoring naukowy
Celowe wydaje się rozwinięcie monitoringowych badań hydrobiologicznych wybranych jezior (siedlisk), które winny być wykorzystywane, do oceny stanu i prognoz zmian w zakresie ingerencji antropogenicznej i zmian naturalnych w środowisku wodnym, opracowania zasobów przyrodniczych, poznania różnorodności i zmienności strukturalnej biocenoz i związków pomiędzy organizmami a środowiskiem abiotycznym. Monitorować należy, poziom wód w zbiorniku oraz poziom wód gruntowych najbliższego otoczenia (możliwie często), właściwości fizyczno-chemiczne wód, występowanie i strukturę makrofitów wodnych (zdjęcia i transekty na powierzchniach kontrolnych), strukturę i biomasę fitoplanktonu, zooplanktonu, makrozoobentosu (na reprezentatywnych stanowiskach). Pozwoli to na rozpoznanie podłoża ew. zmian, czy są wynikiem chwilowej naturalnej dynamiki; czy regulowane są przez czynniki antropogeniczne - zanieczyszczenia wód, podpiętrzenia lub obniżenia poziomu wody, czy raczej wynikają z niezależnych od człowieka fluktuacji klimatyczno-pogodowych.
Piotr Klimaszyk