kod siedliska: 3160
Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
Opis typu siedliska przyrodniczego
Definicja
Jeziora dystroficzne są to z reguły niewielkie zbiorniki wodne, charakteryzujące się małą zasobnością substancji pokarmowych oraz dużą zawartością substancji humusowych w wodzie. Głównym źródłem kwasów humusowych w wodzie tych jezior są wody torfowiskowe dopływające z pła mszarnego. Zawieszone w wodzie jezior cząsteczki kwasów humusowych wychwytują z niej wapń oraz mineralne związki pokarmowe, a ich nadmiar nadaje jej kwaśny odczyn (pH poniżej 6,5), wiąże rozpuszczony tlen i bardzo wyraźnie ogranicza przenikanie światła, nadając jednocześnie brunatne zabarwienie. Duże i nierozpuszczalne cząstki kwasów humusowych opadają na dno, tworząc bardzo charakterystyczne dla tego typu jezior organiczne osady zwane „dy", których miąższość często przekracza nawet kilka metrów. Produkcja pierwotna fitoplanktonu w jeziorach dystroficznych jest niewielka, ze względu na małą dostępność mineralnych postaci substancji pokarmowych oraz bardzo płytką strefę, w której penetruje światło (efekt zaciemnienia). Ubogie są również zespoły pelagiczne zooplanktonu. Podobnie mało zróżnicowany jest skład gatunkowy ryb. W tego typu jeziorach często spotyka się mało liczne populacje jednego lub, najwyżej kilku gatunków ryb, a nierzadko są to zbiorniki bezrybne.
Charakterystyka
Jeziora dystroficzne należą do grupy siedlisk ekstremalnych. Są to z reguły niewielkie i bezodpływowe zbiorniki wodne. Powstają w niewielkich zagłębieniach terenu, gdy do wody dopływają kwasy humusowe. Wiążą one cały ładunek substancji mineralnych (m.in. pokarmowych), który jest wprowadzany do wody ze zlewni oraz bezpośrednio z opadami atmosferycznymi. W procesie tym powstają obojętne kompleksy mineralno-humusowe, natomiast pozostający nadmiar aktywnych substancji humusowych wpływa na warunki fizyczne i chemiczne wód, nadając im kwaśny odczyn oraz wiążąc rozpuszczony tlen. W takich warunkach kompleksy mineralno-humusowe są trwałe, chociaż promieniowanie UV powoduje fotochemiczną degradację pewnej puli substancji humusowych, a w wyniku tego procesu do wody wydzielane są jony amonowe, fosforanowe i wapniowe.
Jeziora dystroficzne położone są najczęściej w głębi borów, w bezpośrednim sąsiedztwie torfowisk, a przynajmniej otacza je węższy lub szerszy pas pła mszarnego (7140). Zasilają one strefę otwartej wody rozpuszczonymi substancjami humusowymi. Mała powierzchnia jezior, osłonięcie zwartym drzewostanem, brunatne zabarwienie wody warunkują wczesne zakładanie i długie utrzymywanie się stratyfikacji termicznej i tlenowej wody, o bardzo ostrym gradiencie nawet do 5-6 °C/m. Warstwa dobrze natlenionej i ciepłej wody, w której zachodzi produkcja pierwotna glonów, oraz warstwa o znacznym spadku temperatury mają bardzo małą miąższość, dlatego w wielu jeziorach dystroficznych, pomimo ich często niezbyt dużej głębokości (do 10 m) obserwuje się występowanie także warstwy wody pozbawionej rozpuszczonego tlenu o względnie stałej temperaturze (ok. 5 °C). Woda w jeziorach dystroficznych odznacza się także małą alkalicznością, przewodnością elektryczną, małymi stężeniami jonów oraz dużą podatnością na zakwaszanie. Jeziora dystroficzne jako siedliska są bardzo zróżnicowane, jednak najczęściej ekstremalne warunki panujące w strefie otwartej wody skutecznie powstrzymują rozwój hydrofitów. Nieliczne rośliny, które są w stanie zaadaptować się do tych warunków, nie tworzą zbiorowisk charakterystycznych wyłącznie dla tej grupy zbiorników wodnych. Natomiast klasyfikacja fitosocjologiczna zbiorowisk planktonu roślinnego, charakterystycznych dla jezior dystroficznych, nie wyszła poza fazę pojedynczych prób, m.in. ze względu na brak powszechnie przyjętej metody gromadzenia informacji.
Brunatna barwa wody, mała dostępność światła, kwaśny odczyn wody i mała zasobność w substancje pokarmowe powodują, że skład gatunkowy i obfitość glonów w strefie otwartej wody są odmienne niż w innych jeziorach oraz rzekach. Często i licznie spotykane są tu kryptofity (Cryptomonas spp.), złotowiciowce (Mallomonas spp., Synura uvella, Uroglena americana oraz inne gatunki z tego rodzaju), okrzemki (Asterionella formosa, Tabellaria flocculosa), bruzdnice (Peridinium cinctum), zielenice (Botryococcus braunii, Dictyospahaerium pulchellum) oraz desmidie (Staurodesmus dejectus), a także sinice (Chroococcus turgidus, Merismopedia elegans, M. galuca, M. minor) i rafidofit Gonyostomum semen. Najczęściej jednak obserwuje się bardzo wyraźną dominację jednego gatunku, który może w takich sytuacjach tworzyć nawet ponad 90% liczebności lub biomasy ogólnej glonów. Niekiedy dominują gatunki rzadkie. W lipcu 1999 roku w jeziorze Skrzynka dominowała desmidia Actinotaenium perminutum - gatunek stwierdzony w Polsce zaledwie na dwu stanowiskach. Występowanie roślinności wodnej uzależnione jest od składu chemicznego i zakwaszenia wody, kształtu misy jeziornej, nachylenia brzegu oraz charakteru zlewni jeziora. W większości polihumusowych jezior dystroficznych hydrofity zanurzone w ogóle nie występują. Jednak w płytkich jeziorach o słabo kwaśnej i względnie przezroczystej wodzie można niekiedy spotkać nawet dość licznie rozwijające się ramienice Chara fragilis. Na powierzchni takich jezior mogą pojawiać się hydrofity o liściach pływających, głównie: grążel żółty Nuphar luteum, grzybienie białe Nymphaea alba i rdestnica pływająca Potamogeton natans. Bliżej pomostu mszarnego najczęściej rozwijają się grążel żółty i grzybienie białe, tworząc przerywany pierścień o szerokości kilku metrów. Spotyka się także większe fitocenozy zespołu Nupharo-Nymphaeetum albae, zbudowane z jednego lub obu tych gatunków. Niekiedy głębiej występuje rdestnica pływająca, która może tworzyć większe jednogatunkowe płaty zespołu Potametum natantis. W jeziorach, których jedynie część linii brzegowej otacza pło mszarne, mogą pojawiać się także rośliny szuwaru właściwego (trzcina pospolita Phragmites australis, pałka szerokolistna Typha latifolia, pałka wąskolistna T. angustifolia, czasem także oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris), niekiedy wraz z torfowcem błotnym Sphagnum palustre, torfowcem nastroszonym Sph. squarrosum, torfowcem spiczastolistnym Sph. cuspidatum, mokradłoszem słomiastym Calliergon stramineum oraz czermienią błotną Calla palustris, bobrkiem trójlistkowym Menyanthes trifoliata i siedmiopalecznikiem błotnym Comarum palustrae. Czasami trzy ostanie gatunki tworzą zwarte płaty.
Podział na podtypy
3160-1 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Utricularietea intermedio-minoris
Rząd Utricularietalia intermedio-minoris
Związek Sphagno-Utricularion
Zespoły:
Sparganietum minimi zespół jeżogówki najmniejszej
Utricularietum intermedio-minoris zespół pływacza średniego i drobnego
Sphagno-Utricularietum minoris zespół pływaczy z torfowcami
Nymphaeo-Utricularietum minoris zespół pływaczy i grzybieni
Bibliografia
ARVOLA L, ELORANTA R, JARVINEN M., KESKITALO J., HOLOPAINEN A.-L. 1999. Phytoplankton. W: KESKITALO J., ELORANTA R (red.) Limnology of humic waters. Bachkhuys Publi-shers, Leiden: 137-1 71.
BULON V. V. 1997. Obszczaja charakteristika niekotorych ozier jużnoj Karelii, raznotipnych po stepieni acidnosti i gumificirowannosti. W: Alimov A. F., Bulon V. V. (red.) Reakcja oziernych ekosystem na izmienienie bioticzeskich i abioticzeskich usłowij. Trudy Zoologiczeskogo Instituta RAN, 272: 5-28.
DZIEDZIC J. 1998. Flora of vascular plants of Lakę Smolak and the adjacent peatbog twenty vears after the end of an experimental fertilisation. Arch. Ryb. Pol. 6: 247-262.
EJSMON-KARABIN J. 1999. Zespoty Rotifera strefy przybrzeżnej małych, humusowych jezior Wigierskiego Parku Narodowego z zaznaczeniem gatunków nowych i rzadkich w faunie Polski. W: Zdanowski B., Kamiński M., Martyniak A. (red.) Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach chronionych. Wydawnictwo IRS. Olsztyn, 389-403.
GÓRNIAK A. 1996. Substancje humusowe i ich rola w funkcjonowaniu ekosystemów słodkowodnych. Uniwersytet Warszawski Filia w Białymstoku. Rozprawy. Białystok, s. 151.
GÓRNIAK A., GRABOWSKA M., DOBRZYŃ R 1999. Fitoplankton trzech jezior dystroficznych Wigierskiego Parku Narodowego. In: Zdanowski B., Kamiński M., Martyniak A. (red.) Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach chronionych. Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 351-370.
GÓRNIAK A., JEKATIERYNCZUK-RUDCZYK E., DOBRZYŃ R 1999. Hydrochemistry of three dystrophic lakes in north-eastern Poland. Acta hydrochim. hydrobiol. 27: 12-18.
HILLBRICHT-ILKOWSKA A., DUSOGE K., EJSMONT-KARABIN J., JASSER I., KUFEL I., OZIMEK I, RYBAK J. I., RZEPECKI M., WĘGLEŃSKA T. 1998. Long term efects of liming in a humic lake: ecosystem processes, biodiversity, food web functioning (Lake Flosek, Masurian Lakeland, Poland) Pol. J. Ecol. 46: 347-415.
HONGVE D., LOVSTAD O. E., BJORNDALEN K. 1987. Gonyostomum semen - a new nuisance to bathers in Norwegian lakes. Verh. Internat. Verein. Limnol. 23: 430-434.
HUTOROWICZ A. 1993. Gonyostomum semen (Raphidophyceae) in Lake Smolak in northern Poland. Fragm. Flor. Geo-bot. 38: 163-171.
HUTOROWICZ A. 2001. Fitoplankton humusowego jeziora Smolak na tle zmian warunków fizyczno-chemicznych wywołanych wapnowaniem i nawożeniem. Idee Ekologiczne, 14, Ser. Zeszyty 7, s. 1 30.
HUTOROWICZ A., SPODNIEWSKA I., KRZYWOSZ W. 1992. Fitoplankton w jeziorach Wigierskiego Parku Narodowego In: ZDANOWSKI B. (red.) Jeziora Wigierskiego Parku Narodowego. Stan eutrofizacji i kierunki ochrony. Zeszyty naukowe 3. Wydawnictwo PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków: 79-99.
HUTOROWICZ A., TUNOWSKI J., ZDANOWSKI B. 1999. Dystroficzne jeziora Wigierskiego Parku Narodowego - struktura, funkcjonowanie i zagrożenia. W: Radwan S., Kornijów R. (red.) Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i torfowiskowych w polskich parkach narodowych. Wydawnictwo UMCS, Lublin, 219-230.
KARABIN A. 1999. Zespoły Crustacea strefy przybrzeżnej humusowych jezior Wigierskiego Parku Narodowego. W: ZDANOWSKI B., KAMIŃSKI M., MARTYNIAK A. (red.) Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach chronionych. Wydawnictwo IRS, Olsztyn, 405-415.
KRASKA M., BORYSIAK J., DANIELAK K. DOMEK R, GOŁDYN R., JONIAK T, KLIMASZYK R, KUJAWA-PAWLACZYK J., PIOTROWICZ R., RADZISZEWSKA R., ROMANOWICZ W, SZELĄG-WASIELEWSKA E., SZYPER H. 2001. Jeziora dystroficzne i jeziora meromiktyczne w Drawieńskim Parku Narodowym. W: Wojterska M. (red.) Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przewodnik sesji terenowych 52. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego 24-28 września 2001. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 369-400.
LEPISTÓ L, ANTIKAIMEN S., KIVIEN J. 1994. The occurence of Gonyostomum semen (Her.) Diensing in Finish lakes. Hydrobiologia 273: 1-8.
LEPISTÓ L, ROSENSTRÓM U. 1998. The most typical phytoplankton taxa in four types of boreal lakes. Hydrobiologia 369/370: 89-97.
LUŚCIŃSKA M., SOSKA R. 1998. Algal comunities of humic acid sites: Biomass and diversity in lake water versus peat-mat water. Pol. J. Ecol. 46 (2): 123-135.
ŁAŹNIEWSKA I. 1999. Co wiemy o glonach torfowisk - stan badań nad fykoflorą polskich torfowisk wysokich i przejściowych. W: Radwan S., Kornijów R. (red.) Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i torfowiskowych w polskich parkach narodowych. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 147-152.
PĘCZUŁA W. 2002. Lake Płotycze - between dystrophy and eu-trophy (about difficulties in obtaining trophic status of some lakes). Limnological Review2: 303-311.
ROSENSTRÓM U., LEPISTÓ L. 1996. Phytoplankton indicator species of different types of boreal lakes. Agological Studies, 82: 131-140.
SOBÓTKA D. 1967. Roślinność strefy zarastania bezodpływowych jezior Suwalszczyzny. Monogr. bot. 23: s. 258.
SZELĄG-WASIELEWSKA E., TOMASZEWICZ G. 2003. Second record of Actinotaenium perminutum (Desmidiaceae) from Poland. Polish Botanical Journal, 48 (2): 171-174.
WILLEN E., HAJDU S., PEJLER v 1990. Summer phytoplankton in 73 nutrient-poor Swedish lakes. Classification, ordination and choice of long-term monitoring objects. Limnologica (Berlin) 20: 21 7-227.
WOJCIECHOWSKI I. 1987. Ekologiczne podstawy kształtowania środowiska. PWN, Warszawa, s. 448.
WOJCIECHOWSKI I. 1997. Funkcjonowanie ekosystemów torfowiskowych, (maszynopis) Lublin, s. 23.
WOJCIECHOWSKI I. 1999. Warunki funkcjonowania ekosystemów torfowiskowych i wodno- torfowiskowych w Polsce. W: Radwan S., Kornijów R. (red.) Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i torfowiskowych w polskich parkach narodowych. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 57-63.
Andrzej Hutorowicz