kod siedliska: 3160-1
Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
Opis podtypu
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Jeziora dystroficzne usytuowane są w sąsiedztwie pła mszarnego lub większych torfowisk na dnie niewielkich bezodpływowych zlewni, najczęściej porośniętych lasami iglastymi. Jeziora te zasilane są wodą opadową oraz wodą spływającą ze zlewni, w dużej części wodą z przylegających torfowisk. Powierzchnia zwierciadła wody takich jezior zazwyczaj nie przekracza kilku hektarów, chociaż jedno z największych jezior dystroficznych w Polsce - Suchar Wielki w Wigierskim Parku Narodowym - ma powierzchnię 8,9 ha. Zróżnicowana jest też powierzchnia przyległych torfowisk, która może stanowić od zaledwie kilku, gdy brzegi jeziora otacza jedynie względnie wąski pas pła mszarnego, do kilkudziesięciu procent powierzchni lustra wody, gdy cały system torfowiskowo-jeziorny znajduje się w zawansowanym stadium zarastania lustra wody przez pło mszarne.
Reprezentatywne gatunki
W strefie otwartej wody:
Glony: *Gonyostomum semen (Raphidophyceae), Mallomonas caudata, M. akrokomos, M. allorgei, Dinobryon pediforme, Uroglena americana, Synura uvella (Chrysophyceae), Melosira varians, Rhizosolenia longiseta, Tabellaria flocculosa (Bacillariophyceae), Cryptomonas marssoni (Cryptophyceae), *Peridinium cinctum (Dinophyceae), Botryococcus braunii, Dictyospahaerium tetrachotomum, D. pulchellum, D. elegans, Oocystis submarina (Chlorophyceae), Staurodesmus dejectus, Closterium acutum var. variabile, Actinotaenium perminutum (Desmidiales), a także Woronichinia naegeliana (Cyanoprokaryota)
Hydofity:
Grążel żółty Nuphar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba, grzybienie północne Nymphaea candida, rdestnica pływająca Potamogeton natans i pływacz drobny Utricularia minor, trzcina pospolita Phragmites australis, pałka szerokolistna Typha latifolia, pałka wąskolistna T. angustifolia, oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris, czermień błotna Calla palustris, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, torfowiec błotny Sphagnum palustre, torfowiec nastroszony Sph. squarrosum, torfowiec spiczastolistny Sph. cuspidatum, mokradłosz słomiasty Calliergon stramineum
* gatunki dominujące i równocześnie charakterystyczne w znaczeniu fitosocjologicznym
Odmiany
Zróżnicowanie jezior dystroficznych wynika przede wszystkim z różnego odczynu wody, koncentracji substancji humusowych i związków biogennych w wodzie, które są kształtowane w głównej mierze przez otaczające torfowiska oraz pło mszarne stanowiące wraz ze strefą otwartej wody jeden układ hydrologiczny.
Możliwe pomyłki
Siedlisko rozpoznawalne na podstawie obecności charakterystycznego pła mszarnego otaczającego pierścieniem brzeg jeziora i wyraźnie brunatnego zabarwienia wody o kwaśnym odczynie.
Pomyłki możliwe z jeziorami wykazującymi cechy pośrednie pomiędzy typowymi jeziorami dystroficznymi a oligotroficznymi jeziorami o wodzie kwaśnej (pH 5-6) i ubogiej w wapń (22.11). W jeziorach dystroficznych nie występują poryblin jeziorny Isoetes lacustris i lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, są one otoczone dość szerokim płem mszarnym, a woda zawiera większe ilości substancji humusowych niż w typowych oligotroficznych jeziorach z lobelią.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Sphagno-Utricularion
Zespoły:
Sparganietum minimi zespół jeżogłówki najmniejszej
Utricularietum intermedio-minoris zespół pływacza średniego i drobnego
Sphagno-Utricularietum minoris zespół pływaczy z torfowcami
Nymphaeo-Utricularietum minoris zespół pływaczy i grzybieni
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Dystroficzne jeziora, w powiązaniu z otaczającym je płem mszarnym oraz torfowiskami, w warunkach niezakłóconej naturalnej sukcesji są systemami stabilnymi, które na skutek zarastania ewoluują w kierunku torfowisk.
Powiązana z działalnością człowieka
Jeziora dystroficzne bardzo szybko reagują na obniżenie poziomu wód gruntowych w zlewni. Zmiany przejawiają się wzrostem odczynu wody jeziornej z kwaśnego do obojętnego, a nawet dość silnie zasadowego! Jednocześnie, na skutek zmiany wielkości zewnętrznego ładunku i proporcji substancji mineralnych (także pokarmowych) i kwasów humusowych oraz na skutek wewnętrznego wzbogacania wody w substancje pokarmowe, poprzez ich uwalnianie z zawieszonych w wodzie (trwałych przy kwaśnym odczynie wody) kompleksów mineralno-humusowych, dochodzi do szybkiej przebudowy struktury i obfitości fitoplanktonu, a także wrotków i skorupiaków planktonowych. Konsekwencją trwałej zmiany odczynu wody, do wartości pH toksycznych dla torfowców, jest stopniowe zanikanie pła mszarnego. Proces ten rozpoczyna się od zmniejszenia się zasięgu pływającego pła mszarnego. Często obserwuje się także powstawanie w obrębie pomostu mszarnego ciągle powiększających się „oczek wody". Prowadzi to do całkowitego zaniknięcia pływającego pomostu mszarnego. Negatywne skutki może również powodować prowadzenie wyrębu drzew metodą rębni zupełnej na obszarze zlewni bezpośredniej oraz bardzo intensywne wydeptywanie pła mszarnego przez wędkarzy, a także nieracjonalne zarybianie jezior dystroficznych.
W tak przekształconych jeziorach, przy niskim poziomie lustra wody (spowodowanym utrzymującym się deficytem opadów) oraz zasadowym odczynie wody, nie obserwuje się spowolnienia zanikania pła mszarnego, a tym bardziej ponownego rozrastania się pływającego pomostu torfowcowego.
Siedliska zależne lub przylegające
Strefa otwartej wody jezior dystroficznych kontaktuje się z płem mszarnym (7140) o wyraźnej strefowej budowie. Granicząca ze zwierciadłem wody część tworzy pływający pomost (pas o szerokości od 0,2-1 m) zbudowany początkowo z torfowców z turzycą bagienną Carex limosa, a następnie z torfowców z przygiełką białą Rhynchospora alba (pas o szerokości do 4 m). Kolejna strefa może mieć budowę kępkową lub nawet kępkowo-dolinkową z wełnianką pochwowatą Eriophorum vaginatum (7110) i przechodzi w sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum i brzezinę bagienną (91 DO).
Siedliskami pokrewnymi są, występujące na Pomorzu, oligotroficzne jeziora o wodzie kwaśnej (pH 5-6) i ubogiej w wapń (22.11). Są to przeważnie bezodpływowe jeziora położone na obszarze małych, zwykle piaszczystych zlewni, o czystej wodzie. Sąsiadujące z nimi, na ogół bardzo wąskie, płaty pła mszarnego są źródłem niewielkich ilości kwasów humusowych, które jednak są w stanie całkowicie zrównoważyć równie mały ładunek substancji mineralnych (pokarmowych) ze zlewni. Pozostająca w wodzie bardzo mała nadwyżka kwasów humusowych powoduje jej zakwaszenie, warunkujące trwałość kompleksów mineralno-humusowych. W litoralu takich zbiorników rozwijają się poryblin jeziorny i lobelia jeziorna - gatunki charakterystyczne zespołów Isoetetum lacustris i Lobelietum dortmannae (wg klasyfikacji Matuszkiewicza 2001).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Jeziora dystroficzne występują przede wszystkim na obszarze Pomorza, Pojezierza Mazurskiego i Suwalskiego, a rzadziej w Wielkopolsce i w Sudetach. Do niedawna niezdegradowane jeziora dystroficzne występowały także na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Poza tymi regionami raczej pojedynczo, na rozproszonych stanowiskach.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Jeziora dystroficzne, ze względu na ekstremalne warunki fizyczne i chemiczne wody, są cennymi siedliskami dla zachowania bioróżnorodności na poziomie gatunkowym, ekosystemów, ale i krajobrazu. Jeziora te są zróżnicowane pod względem zawartości substancji humusowych w wodzie, odczynu wody i zasobności w substancje pokarmowe, dzięki czemu rozwijają się w nich różne, także rzadkie gatunki fito- i zooplanktonu. Szczególnie cenna przyrodniczo jest też, stosunkowo słabo poznana, strefa kontaktu strefy otwartej wody z płem mszarnym, w której występują specyficzne gatunki glonów (od jednokomórkowych do nitkowatych związanych z podłożem) oraz skorupiaków i wrotków.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa, potencjalnie zalotka większa Leucorrhinia pectoralis.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Brak.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Jeziora dystroficzne, w których zlewni bezpośredniej nie doszło do zaburzenia naturalnych stosunków wodnych oraz nie podlegające presji wynikającej z działalności człowieka (wycinka drzew w zlewni bezpośredniej, nieracjonalne zarybienia) zachowują wszelkie charakterystyczne dla nich cechy ekologiczne.
Inne obserwowane stany
W jeziorach dystroficznych, w których znacznie obniżył się poziom lustra wody, a pło mszarne uległo znacznemu przesuszeniu, obserwuje się wyraźnie większy spływ kompleksów mineralno-humusowych, rozpuszczonych związków mineralnych i kwasów humusowych, który powoduje zachwianie dotychczasowej równowagi, a w konsekwencji wpływa na zwiększenie aktywności glonów planktonowych, wzrost odczynu wody (pH >7), co z kolei zwiększa wewnętrzne wzbogacanie wody w substancje mineralne związane uprzednio w unoszących się w toni wodnej kompleksach mineralno-humusowych (niekiedy określane terminem humoeutrofizacja).
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Jeziora dystroficzne, jako niewielkie pod względem powierzchni zbiorniki wodne, położone w otoczeniu lasów iglastych, były narażone na degradację głównie ze względu na prowadzenie tzw. planowej gospodarki leśnej, a przede wszystkim pozyskiwania drzewa metodą rębni zupełnej na obszarze zlewni bezpośredniej. W drugiej połowie dwudziestego wieku zaznaczył się także niekorzystny wpływ globalnych przemian klimatycznych oraz bezpośrednie oddziaływanie człowieka.
Niekorzystne przekształcenia ekosystemów jezior dystroficznych powodują także kwaśne deszcze, przyczyniając się do obniżenia odczynu wody poniżej granicy toksyczności glinu, a w konsekwencji powodując wymieranie nawet całych populacji ryb.
Realnym zagrożeniem dla funkcjonowania ekosystemów jezior dystroficznych jest też trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych w zlewni, także na skutek długotrwałych okresów suszy, obniżenie się poziomu lustra wody w jeziorze i przesuszenie pła mszarnego. Zmieniają się wtedy wielkości i proporcje zewnętrznego wzbogacania strefy otwartej wody w kwasy humusowe i substancje mineralne, a najczęściej obserwowaną konsekwencją jest szybka, najprawdopodobniej trwała, eutrofizacja tych jezior. Wzrasta odczyn wody powyżej granicy warunkującej trwałość kompleksów mineralno-humusowych (pH > 6,5), wskutek zwiększonej puli substancji pokarmowych rośnie aktywność glonów planktonowych, jednak intensywnie rozwijają się już inne gatunki glonów niż w zrównoważonych jeziorach dystroficznych. Zmienia się także skład i obfitość skorupiaków i wrotków planktonowych. Podobny efekt obserwuje się także przy nadmiernym i nieracjonalnym zarybianiu tych zbiorników wodnych, a także przy nadmiernym ich wapnowaniu, podjętym nawet jako próba przeciwdziałania skutkom zakwaszenia wód przez kwaśne deszcze.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Jeziora dystroficzne są zbiornikami o małym znaczeniu gospodarczym. Ze względu na niewielką wydajność naturalną, brak typowego fitolitoralu będącego miejscem naturalnego rozrodu ryb, minimalne ilości zooplanktonu i fauny dennej oraz praktyczny brak możliwości stosowania ciągnionych narzędzi połowowych uznawane są za tzw. nieużytki rybackie. W przeszłości podejmowano próby zwiększania wydajności rybackiej tego typu jezior poprzez stosowanie wapnowania lub wapnowania połączonego z jednoczesnym nawożeniem mineralnym w strefie otwartej wody. Zabiegi te powodowały bardzo szybką degradację tych zbiorników wodnych, a skutki obserwowane są przez okres kilkudziesięciu lat po zakończeniu tych eksperymentów. Znane są też przykłady nieracjonalnego zarybiania jezior dystroficznych, które powodują podobnie szybkie niekorzystne zmiany, jak zbyt intensywne wapnowanie lub nawożenie. W ostatnich latach, w związku ze szczególnym rozwojem wędkarstwa, wzrasta presja wędkarska na jeziora dystroficzne, a szczególnie na te z nich, których brzeg opasa stosunkowo wąski pas pła mszarnego. Poza możliwością złowienia ryby, powodem są niewątpliwe walory przyrodnicze jezior dystroficznych. Tego typu rekreacja na brzegach jezior dystroficznych powoduje jednak wyraźne szkody w strefie pła mszarnego.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Jeziora dystroficzne są wrażliwe na wszelkie zmiany w zlewni bezpośredniej, a szczególnie w strefie sąsiadujących z nimi torfowisk i nasuwającego się od brzegu pływającego pła mszarnego. Wszelkie zmiany stosunków wodnych w zlewni, osuszenie torfowisk, trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych, długotrwałe obniżenie poziomu lustra wody w jeziorze, wycinka drzew w otaczających jeziora borach, a nawet wydeptywanie pła mszarnego może szybko powodować trwałą degradację tych jezior. Objawia się ona przede wszystkim stałym wzrostem odczynu wody (powyżej pH = 7), zwiększeniem dopływu przyswajalnych dla roślin związków mineralnych, a w konsekwencji zmianą charakteru troficznego jezior. Podobny efekt może też powodować użytkowanie rybackie jezior dystroficznych prowadzące do zmiany składu gatunkowego i obfitości ryb, a szczególnie zarybianie rybami planktonożemymi i bentosożemymi.
Zalecane metody ochrony
Wszystkie nie przekształcone jeziora dystroficzne powinny podlegać ochronie, której podstawowym warunkiem jest utrzymanie możliwie stabilnego optymalnego poziomu wód gruntowych oraz zachowanie zgodnego z siedliskiem składu gatunkowego drzewostanów na obszarze zlewni bezpośredniej jezior, całkowite zaniechanie wyrębu metodą rębni zupełnej, wprowadzenie zakazu stosowania nawozów lub innych związków chemicznych powodujących zmiany właściwości fizyczno-chemicznych wody na obszarze zlewni bezpośredniej i w strefie otwartej wody. Ponadto, ze względu na coraz bardziej rosnącą presję turystyczną, w tym także wędkarską, należy dążyć do ograniczania wydeptywania brzegów jezior. Brzegi jezior udostępnionych do celów edukacyjnych, turystycznych, ewentualnie wędkarskich należy zabezpieczyć poprzez wykonanie odpowiednich zabezpieczeń technicznych w postaci kładek oraz pomostów dla wędkarzy. Konieczne jest także wprowadzenie całkowitego zakazu biwakowania w bezpośrednim sąsiedztwie mszaru torfowcowego oraz wprowadzenie całkowitego zakazu połowów wędkarskich z łodzi i z brzegu na jeziorach bez odpowiednich zabezpieczeń technicznych.
Wszystkie cenne przyrodniczo jeziora powinny być objęte ochroną rezerwatową, przy czym w przypadku jezior o wyjątkowych walorach należy bezwzględnie wyłączyć je z planów udostępniania do celów turystycznych i edukacyjnych. Wyłączenia powinny jednak uwzględniać nie tylko strefę otwartej wody, ale cały kompleks torfowiskowo-jeziomy.
Wskazane jest zaniechanie wydzierżawiania jezior dystroficznych prywatnym użytkownikom. Gdy są one własnością prywatnych osób, lub gdy już trwają dzierżawy, należy zainicjować negocjacje, których celem byłoby zobowiązanie dzierżawcy lub przekonanie właściciela do stosowania zasad ochrony, a szczególnie rezygnacja z ewentualnych planów intensywnego zarybiania w celach gospodarczych oraz nadmiernego udostępnienia jeziora do celów wędkarskich. Wskazane byłoby też rozważenie wykupu nienaruszonych jezior dystroficznych.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
W strefie pła mszarnego występują rzadkie i chronione gatunki roślin, a same jeziora dystroficzne wraz z otaczającym je płem mszarnym stanowią niezwykle cenny element wzbogacający różnorodność krajobrazową. Jeziora dystroficzne często występują w kompleksach z priorytetowymi siedliskami: torfowiskami wysokimi (*7110) i borami bagiennymi (*91D0), dlatego ochrona zbiorników dystroficznych jest ściśle związana z ochroną tych siedlisk jako różnych części jednego układu hydrologicznego.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Park Narodowy „Bory Tucholskie". W operacie ochrony ekosystemów wodnych przewidziano objęcie jezior dystroficznych ochroną ścisłą, z zastrzeżeniem prowadzenia w nich biernej ochrony ichtiofauny.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Inwentaryzacji wymagają wszystkie jeziora dystroficzne, a przede wszystkim podlegające procesowi dystrofizacji niewielkie śródleśne oczka wodne. Prace inwentaryzacyjne powinny obejmować badania florystyczne, fitosocjologiczne w strefie pła mszarnego, a także badania właściwości fizycznych i chemicznych wody (skład jonowy, odczyn wody, koncentracja kwasów humusowych), składu gatunkowego i obfitości planktonowych glonów, skorupiaków i wrotków oraz ryb.
Monitoring naukowy
W wytypowanych jeziorach dystroficznych, położonych na całym obszarze ich występowania, należy prowadzić systematyczne badania monitoringowe umożliwiające określenie tendencji zmian w obrębie pła mszarnego, ze szczególnym uwzględnieniem zasięgu pływającego pomostu torfowcowego, a także zmian stosunków wodnych w bezpośredniej zlewni tych jezior oraz ogólnej tendencji zmian odczynu wody, koncentracji pierwiastków biogennych, wapnia i obfitości występowania poszczególnych grup systematycznych glonów, skorupiaków i wrotków planktonowych, a w okresach pięcioletnich także ryb. Badania w strefie otwartej wody powinny być prowadzone w okresie letnim. Połowy należy prowadzić latem, wyłącznie z użyciem narzędzi stawnych (wontony, drgawice, włóczki). Zaleca się wypuszczanie złowionych ryb, szczególnie gatunków drapieżnych, w miejscu złowienia. Wskazana jest też archiwizacja danych dotyczących składu gatunkowego i liczebności fitoplanktonu, zooplanktonu i odłowionych ryb.
Andrzej Hutorowicz