kod siedliska: 6230-4
siedlisko priorytetowe - tylko płaty bogate florystycznie
* Niżowe murawy bliźniczkowe
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Niżowe murawy bliźniczkowe rozwijają się na siedliskach ubogich, powstałych po wycięciu borów bagiennych Vaccinio uliginosi-Pinetum, wilgotnych (trzęślicowych) Molinio-Pinetum, świeżych Peucedano-Pinetum lub mieszanych Querco robori-Pinetum, a także w okolicach torfowisk wysokich. Murawy te występują w postaci niewielkich płatów rozproszonych na brzegach lasu, ew. na niewielkich polankach w jego wnętrzu, lub też pasowo, wzdłuż dróg leśnych oraz w miejscach przejścia w brzeżne partie torfowiska. Spotyka się je też w sąsiedztwie piaszczystych wzniesień. Użytkowane są zwykle jako ubogie pastwiska. Murawy bliźniczkowe występują na siedliskach jałowych i silnie zakwaszonych: pH 3,5-4,5 (maks. 5,5) i przynajmniej okresowo podtopionych (wyjątek stanowi tzw. sucha psiara). Poziom wód gruntowych utrzymuje się na głębokości od 30 do 40 cm (50). Podłoże stanowią gleby mineralne (piaski luźne), z cienką warstwą butwiny lub kwaśnej próchnicy, często oglejone, lub też przejścia tych gleb w gleby torfowe. Na glebach torfowych występują tzw. mokre psiary. Być może są to miejsca naturalnego występowania takich muraw, a ich powstanie nie jest bezwzględnie zależne od działalności ludzkiej.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Jest to niska, 5-30 cm (średnio ok. 20 cm), zwarta murawa o jednowarstwowej runi i charakterystycznym zabarwieniu: płowobrązowym lub żółtozielonym, w zależności od pory roku, nadawanym przez panującą tu bliźniczkę psią trawkę Nardus stricta, mogącą pokrywać nawet do 70-80% powierzchni w płacie. Są to ubogie florystycznie murawy; notuje się tu średnio od kilkunastu do trzydziestu kilku gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym. Warstwa runi jest zwarta - ocenia się ją na ok. 80-100%. Mszaki i porosty występują nielicznie: od kilku do 20%, ale mogą pokrywać nawet do 70% powierzchni. W składzie florystycznym dominują trawy; poza bliźniczką psią trawką są to: izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens, tomka wonna Anthoxanthum odoratum, kostrzewa czerwona Festuca rubra, a w „tłokach" częsty jest także wrzos pospolity Calluna vulgaris. Stały jest też udział gatunków z kl. Vaccinio-Picetea i Molinio-Arrhenatheretea. Niektóre płaty odznaczają się dużym zwarciem krzewów, zwłaszcza jałowca pospolitego Juniperus communis, a także kruszyny pospolitej Frangula alnus, sosny zwyczajnej Pinus sylvestris oraz brzozy brodawkowej Betula pendula.
Reprezentatywne gatunki
Bliźniczką psia trawka Nardus stricta, wrzos pospolity Calluna vulgaris, sit sztywny Juncus squarrosus, izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella, fiołek psi Viola canina, krzyżownica zwyczajna Polygala vulgaris.
Odmiany
• Calluno-Nardetum strictae, tzw. tłoki - zbiorowisko z dużym udziałem wrzosu silnie wpływającym na jego fizjonomię, występujące na niżu w otoczeniu torfowisk, często w kompleksie ze zbiorowiskiem „mokrej psiary". Spotykane jest w miejscach lekko przesuszonych, bezdrzewnych, ale także pod okapem sosny (występuje też w piętrze pogórza i regla dolnego, po ok. 800 m n.p.m.), w miejscach silnie przekształconych przez nadmierny wypas, gdzie stanowi ostatnie stadium degeneracyjne roślinności. Roślinność jest tu luźna, gleba z cienką warstwą butwiny lub bez niej, częściowo może być nawet zerodowana. W zdjęciach fitosocjologicznych dominuje bliźniczką psia trawka Nardus stricta i izgrzyca przyziemna Dantonia decumbens, a w miejscach nieco suchszych wrzos pospolity Calluna vulgaris. W zbiorowisku notuje się też zazwyczaj znaczny udział gatunków z kl. Vaccinio-Piceetea. Warstwę mszystą tworzy zwykle rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, pokrywający czasem nawet do 70% powierzchni. Zbiorowisko zajmuje niewielkie powierzchnie, płaty osiągają średnio do kilku arów.
• Nardo-Juncetum squarrosi, tzw. mokra psiara, występuje na niżu w znacznie bardziej ograniczonym zakresie niż zespół poprzedni (spotykany jest także w Beskidach i na Pogórzu, na brzegach podsuszonych torfowisk wysokich lub przejściowych). Występuje przy drogach śródleśnych w sąsiedztwie torfowisk, w małych płatach, o powierzchni od kilku do kilkunastu metrów kwadratowych, na glebach mineralnych lub torfowych. W niektórych rezerwatach, np. na Lubelszczyźnie, oceniano jego sumaryczną powierzchnię na mniej niż 100 m2. W składzie florystycznym dużą rolę odgrywają trawy: dominuje bliźniczką psia trawka Nardus stricta (często przy współudziale situ sztywnego Juncus squarrosus), częsta jest mietlica pospolita Agrosfis capillaris, tomka wonna Anthoxantum odoratum i izgrzyca przyziemna Dantonia decumbens oraz gatunki z kl. Vaccinio-Picetea i Scheuchzerio-Caricetea nigrae.
• Polygalo-Nardetum - tzw. sucha psiara, jest zbiorowiskiem, którego stanowiska w Polsce występują na wschodniej granicy zasięgu, w związku z tym ma ono postać nieco zubożałą. Spotykane jest najrzadziej spośród wymienionych tu zespołów muraw bliźniczkowych. Jest to zbiorowisko niżowo-górskie, wykształca się w górach na fliszu, łupkach i skałach węglanowych, a na niżu na kwaśnych piaskach i glinach. Jest zespołem antropogenicznym: formuje się w miejscach po wycięciu borów mieszanych lub grądów, a na Pomorzu także na siedliskach acydofilnych lasów brzozowo-dębowych. Spotyka się go w śródleśnych kompleksach łąk podmokłych lub wśród kompleksów wilgotnych łąk, na których zaprzestano nawożenia. W miejscach tych zajmuje niewielkie powierzchnie, kilka do kilkunastu m2. W zespole tym skupia się szereg osobliwości florystycznych, takich jak: jastrzębiec gronkowy Hieracium lactucella, krzyżownica ostroskrzydełkowa Polygala oxyptera, kostrzewa nitkowata Festuca tenuifolia.
Możliwe pomyłki
Często w terenie spotykane są kadłubowe formy zespołów, z nielicznymi gatunkami charakterystycznymi; płaty typowo wykształcone są rzadkie. W niektórych przypadkach identyfikuje się je głównie na podstawie występowania bliźniczki psiej trawki. Niekiedy, zwłaszcza gdy powierzchnia płatu liczy zaledwie kilka metrów kwadratowych, trudno osądzić, czy ma się do czynienia z w pełni wykształconym zespołem. W związku z tym, często w literaturze spotyka się jedynie informację, o występowaniu muraw bliźniczkowych z rzędu Nardetalia. Pomyłki możliwe są także z niektórymi zespołami wrzosowiskowymi, np. Cladonio-Callunetum, w których mogą występować takie gatunki, jak bliźniczka psia trawka czy izgrzyca przyziemna. W pewnych przypadkach obserwowano płaty muraw bliźniczkowych tworzących skupienia w strefie przejścia zarośli brzozowo-sosnowych w łąki i pastwiska. Miały one znaczącą domieszkę gatunków charakterystycznych dla tych zbiorowisk, jak np. wiechlina łąkowa Poa pratensis czy krwawnik pospolity Achillea millefolium. Trudności może więc sprawiać wyodrębnienie takich płatów. Podobny do opisywanych muraw skład florystyczny mogą też mieć niektóre zbiorowiska mszarne z kl. Oxycocco-Sphagnetea.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Violion caninae
Zespoły:
Polygalo-Nardetum sucha psiara (psiara krzyżownicowa)
Nardo-Juncetum squarrosi mokra psiara
Calluno-Nardetum strictae tłoki
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Zbiorowiska muraw bliźniczkowych formują się na miejscach po wycięciu borów trzęślicowych lub bagiennych i następnie wypasanych. Procesy takie mają miejsce zwłaszcza w brzeżnych partiach młodych drzewostanów. Stały udział gatunków m.in. z kl. Nardo-Callunetea obserwuje się też często w młodnikach sosnowych. W niektórych przypadkach murawy bliźniczkowe powstają w wyniku osuszenia i słabego nawożenia zbiorowisk pastwiskowych i łąkowych z rzędu Molinietalia. Podobny efekt daje osuszenie i wypas zbiorowisk torfowiskowych (formuje się zespół Nardo-Juncetum).
Powiązana z działalnością człowieka
Zbiorowiska pokrywające skrajnie małe powierzchnie nie są przedmiotem zainteresowania gospodarczego człowieka. Po nawiezieniu lub osuszeniu muraw, zwłaszcza zawierających w swoim składzie liczne gatunki z kl. Molinio-Arrhenatheretea, można obserwować proces formowania się zbiorowisk z dominacją kostrzewy czerwonej, a następnie powolne wzbogacanie gatunkowe powstałych zbiorowisk łąkowych. Po podniesieniu poziomu wód gruntowych natomiast można spodziewać się formowania zbiorowisk torfowiskowych. Dalsze przemiany są ściśle uzależnione od sposobu prowadzenia gospodarki rolnej. W okresie ostatnich 30 lat obserwuje się zanikanie płatów muraw bliźniczkowych, co jest związane prawdopodobnie z zarzuceniem wypasu i lokalnym obniżaniem poziomu wód gruntowych.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Siedlisko graniczy z szeregiem kolejnych stadiów sukcesyjnych, przede wszystkim z łąkami z kl. Molinio-Arrhenatheretea 37, 38, czasami ze zbiorowiskami z kl. Phragmitetea 53, zbiorowiskami torfowiskowymi np. Ledo-Sphagnetum 51.16 oraz zbiorowiskami leśnymi, głównie borami: Leucobryo-Pinetum 42.52111, Molinio-Pinetum 42.52113, Peucedano-Pinetum 42.5211, a nawet zbiorowiskami z kl. Alnetea glutinosae 44.9.
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Murawy bliźniczkowe występują na terenie całej Polski niżowej (i w pasie wyżyn), choć w niewielkich płatach, najczęściej w otoczeniu kompleksów torfowiskowo-jeziornych, lecz także w mozaice ze zbiorowiskami łąkowo-pastwiskowymi.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Wartość muraw bliźniczkowych zależy w dużym stopniu od składu florystycznego. Są to zbiorowiska ubogie florystycznie, ale spotyka się w nich gatunki chronione prawnie, jak widłak goździsty Lycopodium clavatum, a regionalnie wrzosiec bagienny Erica tetralix i podkolan biały Platanthera bifolia. Zbiorowiska te mają też znaczenie dla utrzymania różnorodności biologicznej zbiorowisk nieleśnych.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Brak.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Fragmenty muraw, na których prowadzi się wypas, a stosunki wodne nie są zaburzone, utrzymują swe bogactwo gatunkowe, jak również fizjonomię zespołu.
Inne obserwowane stany
Areał zajmowany przez murawy bliźniczkowe zmniejszył się znacznie wskutek zaniechania wypasu i obniżenia poziomu wód gruntowych. Płaty, które można wyróżnić, są przekształcone w stosunku do pierwowzoru opisywanego jeszcze w połowie ubiegłego wieku. Obserwuje się zarówno zmiany składu florystycznego, jak i zmiany fizjonomii zbiorowiska. Ubożeje ich skład gatunkowy, często są to zbiorowiska kadłubowe, z nielicznymi gatunkami charakterystycznymi zespołu. Po zarzuceniu użytkowania w płatach muraw bliźniczkowych wytwarza się zbita, gruba warstwa wojłoku, który utrudnia dostęp nasion do gleby i ich kiełkowanie - ten fakt tłumaczy ich stosunkową trwałość. Potem jednak gwałtownie zwiększa się zwarcie krzewów i młodych drzew.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Rozmieszczenie zespołów uzależnione jest od poziomu wód gruntowych, ruchów wody, a także rodzaju gleby i jej żyzności. Są one poważnie zagrożone, zwłaszcza Nardo-Juncetum i Polygalo-Nardetum. Ze względu na niewielkie powierzchnie, poszczególne płaty przy zarzuceniu użytkowania ulegają szybkiej sukcesji i zanikają, co obserwowano np. na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Na niektórych obszarach nie stwierdza się zmian w częstotliwości ich występowania, najczęściej jednak brak tego typu danych. Przy braku użytkowania murawy bliźniczkowe ulegają sukcesji w kierunku zarośli, a następnie ubogich zbiorowisk borowych. Istniejące płaty zmniejszają swoją powierzchnię, zmniejsza się różnorodność gatunkowa przez wycofywanie się gatunków heliofilnych, w tym typowych dla żyznych łąk - pozostają jedynie acidofilne gatunki borowe.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Zbiorowisko o znikomej wartości z gospodarczego punktu widzenia, tym bardziej że zajmuje zwykle tak niewielkie powierzchnie. Trudności z utrzymaniem zbiorowiska wynikają ze zmiany sposobu hodowli zwierząt, tj. przechodzenia na hodowlę w wyspecjalizowanych fermach i eliminację drobnych gospodarstw rolnych utrzymujących po kilka sztuk bydła.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Zmiany poziomu wód gruntowych i trofii gleby, spontaniczne zmiany sukcesyjne.
Zalecane metody ochrony
Metody ochrony konkretnych płatów muraw muszą być dostosowane do warunków lokalnych i stopnia przekształcenia zbiorowiska. Decydującym czynnikiem kształtującym zbiorowiska muraw bliźniczkowych jest wypas, ew. użytkowanie kośne i regulacja żyzności gleby. Najlepszą metodą byłoby przywrócenie tradycyjnej gospodarki pasterskiej. Ze względu jednak na duże rozproszenie płatów muraw i ich niewielką powierzchnię, działania takie wydają się być mało realne. Przy prowadzeniu gospodarki leśnej na dotychczasowych zasadach można się spodziewać, że w otoczeniu kompleksów torfowiskowych zostanie zachowana przestrzenno-dynamiczna równowaga pomiędzy zarastającymi płatami muraw i kształtującymi się nowymi. Należy dbać przede wszystkim o zachowanie odpowiedniego poziomu wód gruntowych (w granicach 0,5-1,0 m) i usuwanie martwego drewna, aby zapobiec eutrofizacji siedlisk.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Stanowiska rzadkich gatunków roślin lub cennych zbiorowisk roślinnych w bezpośrednim sąsiedztwie muraw, bogata entomofauna.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Murawy bliźniczkowe występują m.in. na obszarach objętych ochroną prawną w postaci licznych rezerwatów przyrody, a także na terenie nizinnych parków narodowych, np. Roztoczańskiego, Kampinoskiego (proponowane do włączenia do sieci Natura 2000), lub parków krajobrazowych, np. Sulejowskiego, Przedborskiego, Zerkowsko-Czeszewskiego itd., w tym również wielu proponowanych do objęcia siecią Natura 2000.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Konieczne jest przeprowadzenie badań pozwalających na ocenę dynamiki niżowych zespołów muraw bliźniczkowych i ich trwałości. Niezbędne jest także przeprowadzenie inwentaryzacji przyrodniczej pozwalającej na określenie aktualnego rozmieszczenia tych muraw w kraju oraz oceny zajmowanego przez nie areału.
Monitoring naukowy
Należy założyć stałe powierzchnie monitoringowe, na których będzie się badać wpływ ewentualnych zabiegów ochrony czynnej - wypasu oraz naturalne przemiany zbiorowiska. Corocznie powinny być wykonane zdjęcia fitosocjologiczne na powierzchni badawczej i kontrolnej.
Bibliografia
Por. opis siedliska głównego typu.
Joanna Perzanowska