kod siedliska: 6410-1
Zmiennowilgotne łąki olszewnikowo-trzęślicowe
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Zbiorowiska łąkowe żyznych i mezotroficznych siedlisk, występujące w Polsce niżowej. Zajmują gleby organogeniczne i mineralne, słabo kwaśne do zasadowych, z wyraźnym oglejeniem; przeważnie są to gleby murszowe, murszowo-torfowe, gruntowo-glejowe i brunatne właściwe oglejone. Pod względem zawartości składników mineralnych należą do ubogich w fosfor i potas, często jednak zasobnych w wapń. Najważniejszą cechą siedliska jest zmienny poziom wody gruntowej, który na początku okresu wegetacyjnego jest bardzo wysoki i łąki mogą być zalane, a w lecie opada nisko, często poza zasięg systemu korzeniowego wielu roślin. Ruch wody w glebie może wynikać z naturalnych właściwości gleby (oglejenia) lub być wymuszony w wyniku melioracji terenów zabagnionych. Zbiorowiska te powstały w wyniku ekstensywnej gospodarki człowieka i ich istnienie zależy od tradycyjnej, stałej uprawy łąkarskiej.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
taki o wielowarstwowej strukturze i dużym zróżnicowaniu florystycznym. Specyficzny wygląd płatom nadają kępy trzęślicy modrej Molinia caerulea, stanowiącej główny komponent fitocenoz. Zwarcie roślin jest bardzo duże i osiąga od 80 do 100% pokrycia powierzchni. Najwyższe warstwy runa łąki budują wysokie byliny i trawy, niższą warstwę tworzą gatunki drobnych turzyc i roślin dwuliściennych oraz paprotniki, np. nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum. Warstwa mszysta jest dobrze rozwinięta, wyróżnia się przede wszystkim udziałem Climacium dendroides, która optimum rozwoju osiąga wiosną i jesienią, a poza tym okresem jest słabo zauważalna. Charakterystycznym dla łąk olszewnikowo-trzęślicowych jest występowanie w płatach gatunków z różnych jednostek syntaksonomicznych. Często w fitocenozach tych współwystępują rośliny siedlisk mokrych i podmokłych, a także świeżych i kserotermicznych. Ich optimum rozwoju przypada w różnych terminach okresu wegetacyjnego, nadając łące odmienny koloryt i często stwarzając wrażenie facjalnego wykształcenia płatów. Zmienność siedlisk łąk trzęślicowych Selino-Molinietum i ich ekstensywne użytkowanie powodują, że należą one do zbiorowisk łąkowych najbogatszych w gatunki. Na 1 m2 w płatach Selino-Molinietum na Dolnym Śląsku stwierdzono występowanie nawet do 35 gatunków roślin naczyniowych. Różnorodność florystyczna tych łąk zależy od sposobu ich użytkowania i warunków siedliskowych, jakie zajmują. Najbogatsze płaty zbiorowisk rozwijają się na glebach mineralnych, w tym węglanowych.
Reprezentatywne gatunki
Rośliny naczyniowe
Kosaciec syberyjski Iris sibirica, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, goździk pyszny Dianthus superbus, okrzyn łąkowy Laserpitium prutenicum, nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, przytulia północna Galium boreale, trzęślica modra Molinia caerulea, sierpik barwierski Serratula tinctoria, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris, koniopłoch łąkowy Silaum silaus, turzyca prosowata Carex panicea, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa i inne gatunki przechodzące z łąk bagiennych i torfowisk przejściowych oraz muraw i termofilnych okrajków.
Mszaki
Reprezentowane przez liczne gatunki, z których najczęściej obserwowane są Climacium dendroides oraz Calliergonella cuspidata, Plagiomnium elatum i Pseudoscleropodium purum.
Odmiany
Omawiane siedlisko przyrodnicze jest silnie zmienne regionalnie i lokalnie. Skład gatunkowy łąk olszewnikowo-trzęślicowych jest zróżnicowany w zależności od trofizmu, zakwaszenia i wilgotności podłoża, dlatego wydziela się liczne niższe jednostki syntaksonomiczne w randze podzespołów lub wariantów. Siedliska najwilgotniejsze i żyzne zajmują łąki z dużym udziałem wysokich turzyc i higrofilnych bylin, klasyfikowane do podzespołów: Selino-Molinietum cirsietosum rivularis, S.-M. cirsietosum oleracei, S.-M. cirsietosum palustris, S.-M. caricetosum paniceae i S.-M cnidietosum dubii. Na siedliskach suchszych notowane są fitocenozy z udziałem gatunków łąk świeżych i termofilnych okrajków: S.-M. stachyetosum officinalis, S.-M. daucetosum carotae, S.-M. brometosum erecti oraz S.-M. ranunculetosum polyanthemi, zajmujące gleby mineralne o znacznych niedoborach wody w okresie wegetacyjnym. W składzie florystycznym tych zbiorowisk znaczny udział mają: przytulia północna Galium boreale, oman wierzbolistny Inula salicina, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris oraz inne gatunki ciepłolubne. Przynależność tych fitocenoz do opisywanego zespołu jest dyskusyjna, gdyż mogą reprezentować odrębny zespół roślinny, Galio veri-Molinietum pro ass., wydzielenie tej jednostki wymaga jednak odrębnych badań. Nieco odmienną grupę, również o dyskusyjnym charakterze, stanowią zbiorowiska rozwijające się na siedliskach zakwaszonych. Ujmowane są w randze podzespołów: S.-M. hydrocotyletosum i S.-M. nardetosum strictae lub traktowane jako odrębny zespół roślinny - Junco-Molinietum (podtyp 6410-2).
Możliwe pomyłki
Rozstrzygnięcie wątpliwości pojawiających się podczas diagnozy łąk jest trudne i wymaga dość dużej znajomości ekologii i zróżnicowania opisywanego siedliska przyrodniczego. Najbardziej zbliżonymi florystycznie i siedliskowo są inne typy łąk, które:
• zajmują mezo- lub oligotroficzne, wilgotne i zakwaszone gleby - łąki sitowo-trzęślicowe Junco-Molinietum (podtyp 6410-2).
W stosunku do nich łąki olszewnikowo-trzęślicowe wyróżniają się zdecydowanie większym bogactwem florystycznym, przede wszystkim w gatunki charakterystyczne związku Molinion caeruleae oraz udziałem gatunków charakterystycznych dla żyznych łąk bagiennych;
• rozwijają się na aluwiach wielkich rzek - łąki selernicowe 6440.
Łąki trzęślicowe, w odróżnieniu od łąk selemicowych, charakteryzują się stałym występowaniem Molinia caerulea, która jedynie sporadycznie pojawia się w zbiorowiskach ze związku Cnidion dubii;
• rozwijają się na mezotroficznych glebach mineralnych (gruntowo-glejowych, brunatnych właściwych lub madach), na wyniesieniach dna dolin wielkich rzek oraz na wyżynach środkowej i południowej Polski (i mogą stanowić inny podtyp siedliska 6410) - łąki Ranunculus polyanthemos-Filipendula vulgaris i Galio veri-Molinietum pro. ass. Zasadniczą cechą łąk olszewnikowo-trzęślicowych jest udział gatunków eutrofilnych i dominacja w płatach trzęślicy modrej, a także brak lub nikłe występowanie gatunków termofilnych takich, jak: wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris, oman wierzbolistny Inula salicina, jaskier wielkokwiatowy Ranunculus polyanthemos, pięciornik biały Potentilla alba.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Molinion caeruleae
Zespół Selino-Molinietum (syn. Molinietum medioeuropaeum, Molinietum caeruleae)
łąka olszewnikowo-trzęślicowa
W Polsce opisywany podtyp siedliska przyrodniczego jest klasyfikowany do zespołu Selino-Molinietum, należącego do związku Molinion. W wielu pracach również opisywany pod nazwą Molinietum caeruleae lub Molinietum medioeuropaeum. Dyferencjacja zespołu i różnorodność zajmowanych gleb powoduje, że klasyfikacja tych zbiorowisk wymaga ponownych, szczegółowych badań.
Dynamika roślinności
Łąki te stanowią nietrwałe, wtórne zbiorowiska, których dynamika i zróżnicowanie zależą głównie od sposobu zagospodarowania i użytkowania rolniczego (częstości koszenia, osuszania terenu, podsiewania mieszanek traw, nawożenia itp.). We wcześniejszych okresach zabiegi te zmierzały przede wszystkim do zwiększenia produkcyjności siedliska. W przypadku wzmożenia częstości koszenia, melioracji terenu oraz nawożenia łąki trzęślicowe ulegają przekształceniom do zbiorowisk florystycznie uboższych, ale o wyższych walorach gospodarczych (z udziałem traw pastewnych), a przy wadliwej gospodarce - do zbiorowisk z udziałem śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa lub situ rozpierzchłego Juncus effusus.
Obecnie zmiany struktury i składu gatunkowego łąk trzęślicowych wynikają bardzo często z zaprzestania zbioru siana oraz wtórnego zabagnienia siedlisk. Jako łąki o małej wartości paszowej zostały one najwcześniej wyłączone z uprawy. W efekcie początkowo obserwowany jest wzrost dominacji trzęślicy modrej i ubożenie płatów w gatunki diagnostyczne. Często następuje również wnikanie taksonów obcych geograficznie i siedliskowo, a w dalszym etapie - sukcesja wtórna ziołorośli, zarośli i zbiorowisk leśnych.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Łąki olszewnikowo-trzęślicowe rozwijają się w specyficznych warunkach siedliskowych i pod wpływem ekstensywnej lub sporadycznej gospodarki łąkarskiej (mogą również stanowić ugory łąkowe). Wchodzą w skład mozaiki roślinności bagiennej, torfowiskowej i łąkowej. Zajmują oddalone od miejscowości, trudno dostępne polany śródleśne. Kontaktują się z wilgotnymi i żyznymi łąkami kaczeńcowymi oraz ziołoroślami (37.25, 37.217, 37.221, 37.21 A, 37.11) lub z torfowiskami niskimi i przejściowymi (53.1; 53.2, 54.4, 54.422, 54,2). W zróżnicowanym terenie mogą dodatkowo sąsiadować z łąkami świeżymi lub pastwiskami. W zaburzonych układach graniczą również z licznymi postaciami degeneracyjnymi, które są najczęściej kolejnymi stadiami sukcesji na porzuconych łąkach.
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Siedlisko (6410-1) jest obecne na powierzchni prawie całego kraju i charakteryzuje się dużą zmiennością regionalną i wysokościową. Optimum rozwoju łąki olszewnikowo-trzęślicowe osiągają w zachodniej części kraju, sięgając na wschód aż po Wyżynę Lubelską, tu jednak realizują się w odmianie wschodniej i najczęściej w postaci wapieniolubnej. W części południowej rozwijają się w postaci wyżynno-podgórskiej, a w północno-wschodniej części kraju reprezentowane są tylko przez postacie zubożałe. Według prowadzonych ostatnio waloryzacji w południowo-zachodniej części kraju należą obecnie do rzadkich, zajmujących coraz mniejsze powierzchnie i wyraźnie zanikających zbiorowisk. Z kolei na Pomorzu bogate florystycznie fitocenozy należą do najrzadszych i najbardziej zagrożonych typów roślinności.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
W całym zasięgu występowania omawiane łąki mają olbrzymie znaczenie przyrodnicze i krajobrazowe, przy niewielkim gospodarczym. Duża różnorodność gatunkowa i zmienność regionalna lokuje je w grupie najcenniejszych, pół naturalnych zbiorowisk roślinnych Polski. Wymagają jednak stałej, ale o określonej przez tradycyjną gospodarkę, ingerencji człowieka. W układach niezaburzonych są ostoją wielu rzadkich i ginących gatunków roślin (storczykowatych, goryczkowatych, turzycowatych) oraz zwierząt, często jako jedyne siedlisko, tak w skali lokalnej, jak i ponadregionalnej, m.in. dla rzadkich motyli wymienionych w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej oraz modraszka alkona Maculinea alkon, Acosmetia caliginosa.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Języczka syberyjska Ligularia sibirica, mieczyk błotny Gladiolus paluster, starodub łąkowy Ostericum palustre, przeplatka aurinia Euphydryas aurinia, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, modraszek telejus Maculinea teleius, modraszek nausitous Maculinea nausithous.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Derkacz Crex crex, żerowisko bociana białego Ciconia ciconia.
Stan, w jakim znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Łąki, na których prowadzi się tradycyjną gospodarkę kośną, utrzymują względnie stały skład gatunkowy.
Inne obserwowane stany
Zmiany gospodarcze, związane głównie ze spadkiem pogłowia bydła, sprawiły, że większość użytków zielonych, szczególnie niskoprodukcyjnych (ściółkowych), została wyłączona z uprawy. Skutkuje to przebudową składu gatunkowego i wtórną sukcesją zbiorowisk leśnych. Spontaniczne wnikanie gatunków drzewiastych (olszy czarnej Alnus glutinosa i wierzb: szarej i rokity Salix cinerea, S. rosmarinifolia) jest przyczyną komplikacji struktury pionowej zbiorowisk i w pierwszych etapach sukcesji nie wpływa negatywnie na ich bogactwo gatunkowe, którego składowe utrzymują się niemal do momentu zwarcia koron drzew. Sukcesja drzew jest procesem stosunkowo długotrwałym i najczęściej poprzedzona zostaje innymi formami zmian strukturalno-florystycznych, o znacznie poważniejszych konsekwencjach dla utrzymania charakterystycznych cech łąk olszewnikowo-trzęślicowych. Obserwowane zmiany degeneracyjne, związane z sukcesją wtórną po zaprzestaniu koszenia, mogą przyjmować różne postacie. Najczęściej pierwszym etapem jest nadmierne zadarnianie powierzchni przez trawy, głównie trzęślicę modrą Molinia caerulea, śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa i trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigeios. Wraz z rozwojem traw następuje coroczne odkładanie się nekromasy, która powoduje ocienienie, wzrost wilgotności i wpływa na zakwaszenie gleby. Zmiany te są przyczyną ustępowania wielu gatunków o mniej bujnym wzroście i swoistych wymaganiach troficznych. W efekcie łąki te tracą swoje podstawowe cechy rozpoznawcze i walory przyrodnicze. Często siedliska te opanowywane są również przez obce geograficznie, inwazyjne gatunki roślin, jak np. nawłoć późną Solidago gigantea i nawłoć kanadyjską S. canadensis.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Po zaprzestaniu koszenia łąki olszewnikowo-trzęślicowe ulegają sukcesji, przekształcając się w ubogie zbiorowiska z dominacją zaledwie kilku gatunków traw, następuje również rozwój ziołorośli lub zarośli wierzbowych i olszowych. Zmiany te powodują przede wszystkim szybką utratę przez łąki typowej dla nich struktury i różnorodności gatunkowej. Najszybciej ustępują gatunki niższych warstw runi łąkowej, co może być powodowane corocznym gromadzeniem się ściółki pomiędzy kępami trzęślicy modrej. Kolejnym etapem przemian jest komplikacja struktury pionowej zbiorowiska w wyniku rozwoju krzewów i drzew.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Produkcyjność siedliska jest bardzo niska, a koszty utrzymania wysokie - zebrane późną jesienią siano nadaje się jedynie na ściółkę. Plony siana z łąk trzęślicowych są niskie, w granicach 15-20 q/ha. Niewielka wartość paszowa siana jest spowodowana późnym terminem jego zbioru (gdy źdźbła traw są „zdrewniałe") oraz dużym udziałem bylin dwuliściennych w runi łąkowej. Na większości stanowisk nie prowadzi się już gospodarki łąkarskiej. Łąki te pełnią ważną rolę biocenotyczną.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Zbiorowiska łąkowe półnaturalne i zajmujące niewielkie powierzchnie. Większość płatów tych łąk rozwija się w słabo dostępnych, często zabagnionych obszarach łąkowo-turzycowych i torfowiskowych. Jako pierwsze zostają wyłączone z uprawy i szybko ulegają przekształceniom do innych zbiorowisk.
Zalecane metody ochrony
W celu utrzymania siedliska w przyrodzie konieczne jest prowadzenie czynnej ochrony. Polega ona na ekstensywnym koszeniu powierzchni objętych ochroną prawną w rezerwatach lub mobilizacji właścicieli gruntów do utrzymania dotychczasowej, tradycyjnej formy gospodarowania na użytkach łąkowych. Zbiór siana na łąkach trzęślicowych powinien być przeprowadzony jesienią, po przekwitnięciu większości roślin, a wysokość koszenia nie powinna być mniejsza niż 10 cm od powierzchni gruntu, gdyż wiele gatunków występujących w runi tej łąki jest wrażliwych na zbyt niskie koszenie (np. trzęślica modra). Zachowanie częstotliwości koszenia jest mniej ważne, łąki mogą być koszone nieregularnie, w kilkuletnich odstępach czasowych, niepożądane jest natomiast zbyt częste koszenie, np. coroczne. Każdorazowo po sianokosach należy zebrać siano, które może zostać wykorzystane jako źródło energii lub ściółka. Konkretne zalecenia muszą być dostosowane indywidualnie do danego płatu roślinności i warunków lokalnych. Dotyczą dodatkowych elementów wprowadzających, np. pozostawianie pasów ekologicznych, wykonywanie koszenia w odpowiednich terminach i przy użyciu określonej techniki (np. od środka płatu na zewnątrz). Łąki o zaawansowanej sukcesji przed przywróceniem koszenia powinny zostać wykarczowane i przez kilka lat koszone corocznie. Utrzymanie odpowiedniego reżimu wodnego polega zarówno na niedopuszczeniu do wtórnego zabagnienia terenu, poprzez utrzymanie istniejącego drenażu, jak i do jego odwodnienia wskutek nowych melioracji. Nawożenie łąk trzęślicowych nie jest wskazane. Wartościowe fragmenty łąk należy zabezpieczyć przed zalesianiem i zamianą na grunty orne, nie wolno poddawać ich pełnej uprawie związanej z przeoraniem darni.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Łąki te występują w mozaice z innymi typami zbiorowisk łąkowych, szuwarowych i torfowiskowych. Zarządzanie tym obiektami na wielu płaszczyznach nie jest spójne i wymaga określenia różnych zabiegów ochronnych. W przylegających biocenozach należy unikać rozwiązań mogących negatywnie wpływać na omawiane siedlisko, zwłaszcza dotyczących gospodarki wodnej i zalesień nieużytków. Wskazane jest tworzenie modelowych obszarów i ich otulin, na których prowadzone byłyby określone formy gospodarki łąkarskiej.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Łąki olszewnikowo-trzęślicowe rzadko bezpośrednio podlegają ochronie prawnej. Czynną ochroną zachowawczą objęte są m.in. w rezerwatach: „Łąka Sulistrowicka", „Kalinowa Łąka w lesie Beniowskim", „Piaśnickie Łąki" oraz na obszarach niechronionych prawnie, np. „Torfowisko Całowanie". Jako mozaika zbiorowisk wchodzą również w skład wielu innych obszarów chronionych, w tym nizinnych Parków Narodowych: Wielkopolskiego, Słowińskiego, Świętokrzyskiego, Drawieńskiego oraz Poleskiego, w którym prowadzi się czynną ochronę tych biotopów.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Typ siedliska przyrodniczego jest dość dobrze zbadany pod względem ekologii. Mało poznane jest jego występowanie w północno-wschodniej części kraju i odrębność w stosunku do podtypu 6410-2. Uzupełnienia wymaga dokumentacja fitosocjologiczna, przede wszystkim we wschodniej, północno-wschodniej i południowo-wschodniej Polsce, i określenie zasadności ujmowania postaci ciepłolubnych w jeden podtyp siedliska. Wskazane są badania populacyjne gatunków fitocenotwórczych (np. kosaćca syberyjskiego, goryczki wąskolistnej, goździka pysznego) w różnych warunkach siedliskowych i pod względem antropogenicznych przekształceń łąk.
Monitoring naukowy
Wskazane jest prowadzenie monitoringu siedliska w różnych regionach kraju. Obserwacje te powinny zostać uzupełnione szczegółowymi badaniami umożliwiającymi właściwą ochronę siedliska, szczególnie po wprowadzeniu lub przywróceniu gospodarki na porzuconych łąkach. Zaleca się wykonywanie na wybranych powierzchniach badawczych corocznych spisów florystycznych i zdjęć fitosocjologicznych, najlepiej zarówno na łąkach koszonych, jak i wyłączonych z koszenia.
Zygmunt Kącki, Tomasz Załuski