kod siedliska: 6430-3
Niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Przede wszystkim występują na brzegach dużych, niżowych rzek lub też jezior i stawów. Są to miejsca stale, ale tylko okresowo zalewane. Gleby żyzne, zasobne w azot, mocno uwilgotnione. Na ogół są to okrajki zarośli wiklinowych oraz łęgów wierzbowych w dolnych partiach równin zalewowych, a także na brzegach wysp w rozlewiskach rzecznych. Zalicza się tu również okrajki lasów łęgowych i olsowych na Pomorzu - trwale mokre i częściowo zasolone.
Struktura i fizjonomia
Fizjonomicznie i florystycznie dosyć zróżnicowane, zwykle wielowarstwowe, nitrofilne zbiorowiska okrajkowe o naturalnym charakterze. Wyróżniają się dużym udziałem pnączy (głównie kielisznika zaroślowego Calystegia sepium), tworzących zwarte zasłony na skraju lasów i zarośli, stąd nazywane są też zbiorowiskami welonowymi. Zwykle występują w niewielkich, wąskich płatach o szerokości 1-2 m. Dosyć niestałe florystycznie, charakteryzujące się dominacją różnych gatunków w poszczególnych płatach, stąd wyróżnia się bardzo liczne zbiorowiska i facje. Pokrycie warstwy zielnej prawie zawsze wynosi 100%, a liczba gatunków w zdjęciu jest niewielka (10-20 gatunków). Nie należy tutaj zaliczać fitocenoz z masowym występowaniem ekspansywnych gatunków obcego pochodzenia, kolonizujących często rzeczne aluwia, tj. niecierpka gruczołowatego Impatiens grandulifera, rdestowca ostrokończystego Reynoutria japonica, rudbekii nagiej Rudbeckia laciniata, nawłoci kanadyjskiej Solidago canadensis i in.
Reprezentatywne gatunki
Kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, kanianka pospolita Cuscuta europaea, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, przytulia czepna Galium aparine, rdestówka zaroślowa Fallopia dumentorum, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, jeżyna popielica Rubus caesius, chmiel zwyczajny Humulus lupulus, oset kędzierzawy Carduus crispus, kanianka wielka Cuscuta lupuliformis, psianka słodkogórz Solanum dulcamara, kropidło Lachenala Oenanthe lachenalii, dzięgiel litwor nadbrzeżny Angelica archangelica subsp. litoralis, starzec nadrzeczny Senecio fluviatilis, wyżpin jagodowy Cucubalus baccifer, kozłek lekarski Valeriana officinalis, przytulia lepczyca Galium rivale, wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum.
Odmiany
Można wyróżnić trzy główne odmiany:
• halofilne ziołorośla okrajkowe, wyróżniające się występowaniem dzięgla litwora nadbrzeżnego Angelica archangelica subsp. litoralis oraz mlecza błotnego Sonchus paluster. Zbiorowisko z dzięglem występuje również na brzegach niewielkich, niezasolonych rzek na Pomorzu,
• okrajkowe zbiorowiska welonowe na brzegach większych rzek (np. Warty, Wisły), towarzyszące łęgom i zaroślom wierzbowym. Typowym zespołem w takich miejscach jest zespół kanianki europejskiej i kielisznika zaroślowego Cuscuto-Calystegietum sepium,
• okrajkowe ziołorośla, na brzegach mniejszych cieków i zbiorników wodnych, w których poza kielisznikiem zaroślowym pospolicie występują m.in. sadziec konopiasly Eupatorium cannabinum i wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum.
Możliwe pomyłki
Ziołorośla welonowe, ze względu na specyficzną strukturę oraz częste występowanie charakterystycznego kielisznika zaroślowego Calystegia sepium, są łatwo rozpoznawalne. Często jednak ziołorośla okrajkowe ulegają zdominowaniu przez rośliny obcego pochodzenia lub też rośliny ruderalne, których fitocenozy nie są przedmiotem ochrony w sieci Natura 2000.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Senecion fluviatilis nitrofilne zbiorowiska „welonowych" okrajków
nad brzegami wielkich rzek i zalewów
Zespoły: Calystegio-Angelicetum archangeliacae litoralis zespół kielisznika zaroślowego
i dzięgla nadbrzeżnego
Cuscuto-Calystegietum sepium zespół kanianki pospolitej i kielisznika zaroślowego
Senecionetum fluviatilis zespół starca nadrzecznego
Asperulo-Calystegietum sepium zespół przytulii lepczycy i kielisznika zaroślowego
Związek Convolvulion sepium nitrofilne zbiorowiska welonowe
nad brzegami mniejszych rzek i innych cieków wodnych
Zespoły: Urtico-Calystegietum sepium zespół pokrzywy i kielisznika zaroślowego
Calystegio-Eupatorietum zespół kielisznika zaroślowego i sadźca konopiastego
Calystegio-Epilobietum hirsuti zespół kielisznika zaroślowego i wierzbownicy kosmatej
Inne ujęcie syntaksonomiczne tych zbiorowisk roślinnych przyjął Brzeg (1989). Wszystkie z nich zostały zaliczone do klasy Artemisietea vulgaris, rzędu Galio-Calystegetalia sepium i związku Convolvulion sepium, w ramach którego wydziela się podzwiązki -Angelicon litoralis (pomorskie ziołorośla okrajkowe z arcydzięglem nadbrzeżnym), Senecionion fluviatilis (zbiorowiska welonowe w dolinach dużych rzek) oraz Humulo-Fallopion dumentorum (zbiorowiska okrajkowe w dolinach mniejszych rzek). Często również wyróżnia się liczne drobniejsze jednostki fitosocjologiczne, charakteryzujące się dominacją poszczególnych gatunków.
Dynamika roślinności
Zbiorowiska welonowe stanowią naturalne przejście między zbiorowiskami szuwarowymi (np. szuwarami z mozgą trzcinowatą Phalaridetum arundinaceae) występującymi od strony wody a zaroślami i łęgami wierzbowymi od strony lądu (91EO, zespoły - Salicetum albo-fragilis, Salicetum triandro-viminalis).
Występują również jako wąski pas między szuwarami (Sparganio-Glycerion) a innymi ziołoroślami okrajkowymi (Glechometalia) lub łąkowymi (Filipenduliori).
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Związane są przede wszystkim z nadrzecznymi łęgami i zaroślami wierzbowymi (91 EO), z którymi tworzą zwarty kompleks przestrzenny.
Rozmieszczenie geograficzne
Rozmieszczenie geograficzne tego siedliska jest bardzo słabo znane. Przeważają jednak doniesienia z północno-zachodniej części Polski (głównie z Wielkopolski i Zachodniego Pomorza).
Podawane przykładowo z doliny Warty, okolic Dziwnowa, doliny Gwdy, okolic Stepnicy, Pojezierza Myśliborskiego, okolic Kwidzyna, doliny Wałszy, doliny Wisły.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Największą wartość przyrodniczą mają typowe zbiorowiska welonowe występujące w kompleksie przestrzennym z nadrzecznymi łęgami. O ile same w sobie mogą być dosyć ubogie florystycznie i zawierać dosyć pospolite gatunki, to w szerszym ujęciu stanowią integralną cześć naturalnej zabudowy roślinnej dolin rzecznych, a ich zachowanie jest istotne dla utrzymania naturalnego przebiegu zachodzących tam procesów przyrodniczych, a także dla zachowania typowego krajobrazu nadrzecznego. Jak wszystkie naturalne siedliska w dolinach rzek mogą odgrywać również dużą rolę jako korytarz ekologiczny.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Nie stwierdzono.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Nie stwierdzono.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Typowym i optymalnym stanem są wąskie pasy roślinności okrajkowej pomiędzy łęgami wierzbowymi a szuwarami, zbudowane z rodzimych gatunków roślin pnących, czepnych i innych dużych bylin nitrofilnych. Częstokroć jednak obserwuje się zagłuszanie naturalnej, nitrofilnej roślinności nadrzecznej przez agregacje ekspansywnych roślin obcego pochodzenia, tj. słonecznika bulwiastego (topinambór) Helianthus tuberosus, niecierpka gruczołowatego Impatiens grandulifera, kolczurkę klapowaną Echinocystis lobata, rdestowca sachalińskiego Reunoutria sachalinensis, rdestowca ostrokończystego Reunoutria japonica i in.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Tendencje do przemian
Lokalnie ze względu na naturalną dynamikę roślinności nadrzecznej, można obserwować zanikanie lub ekspansję poszczególnych płatów tych ziołorośli. Zmiany w szerszej skali i ich trendy nie są znane.
Potencjalne zagrożenia
Podstawowym, aktualnym zagrożeniem dla tego podtypu jest inwazja gatunków obcego pochodzenia. Potencjalnym zagrożeniem jest intensyfikacja rolnictwa, prowadząca do przekształcenia tych terenów m.in. w pastwiska, oraz ruderalizacji tych fitocenoz.
Ponadto istotnym zagrożeniem może być ograniczanie powierzchni nadrzecznych aluwiów przez wąskie obwałowywanie przeciwpowodziowe, a także wszelkie działania prowadzące do stabilizacji koryta drobniejszych cieków wodnych.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Bezpośrednio ziołorośla okrajkowe nie mają znaczenia gospodarczego. Lokalnie, płaty z dużą zawartością pokrzyw są wykaszane na paszę. Ochrona tych fitocenoz może czasem być zagrożona przez działania związane z umacnianiem i budową wałów przeciwpowodziowych.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Niewielka powierzchnia poszczególnych płatów tego siedliska - zagrożenie zniszczenia mechanicznego. Wymagają stałego, okresowego podtapiania. Wrażliwość na inwazję gatunków obcego pochodzenia.
Zalecane metody ochrony
Ogólnie ochrona tych ziołorośli powinna być prowadzona w ramach ochrony całego, łęgowego kompleksu przyrodniczego (patrz - zalecane metody ochrony siedliska 91EO). Należy dążyć do utrzymania szerokich aluwiów nadrzecznych o naturalnej dynamice poziomu wody, powstrzymać odlesianie i odkrzaczanie brzegów cieków i zbiorników wodnych. Wszelkie prace przeciwpowodziowe powinny być prowadzone tak, aby minimalizować zaburzenie procesów przyrodniczych w dolinach rzek. Należy również, w miarę możliwości, powstrzymywać ekspansję gatunków obcego pochodzenia w dolinach rzecznych. Ze względu na bardzo słabe rozpoznanie rozmieszczenia, zagrożeń i dynamiki tych ziołorośli, szczegółowe metody ochrony zbiorowisk welonowych nie są jeszcze znane.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Nie stwierdzono.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
O ile wiadomo, nie prowadzono dotychczas działań ochronnych nakierowanych na zachowanie omawianych fitocenoz.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Ze względu na słabe rozpoznanie fitocenoz charakteryzujących to siedlisko należy przede wszystkim dalej prowadzić badania podstawowe - zbadać dokładne rozmieszczenie poszczególnych zespołów roślinnych, określić ich zróżnicowanie, ostatecznie ustalić pozycję syntaksonomiczną oraz zbadać dynamikę tych fitocenoz, określić zagrożenia - i w razie takiej potrzeby - wypracować metody ochrony. Szczególnie istotnym tematem badawczym jest analiza rozprzestrzeniania się roślin obcego pochodzenia w siedliskach nadrzecznych oraz określenie zagrożeń związanych z tym zjawiskiem, a także wypracowanie skutecznych metod jego powstrzymania.
Monitoring naukowy
Ponieważ niewielkie płaty ziołorośli okrajkowych są dosyć szeroko rozpowszechnione, należy monitorować tylko wybrane płaty poszczególnych zespołów roślinnych. Badania te powinny być połączone z monitoringiem siedlisk łęgowych (łęgi wierzbowe 91 EO). Na stałych powierzchniach należy powtarzać w miarę często zdjęcia fitosocjologiczne (np. co 2 lata), a także monitorować liczebność populacji kluczowych gatunków (ze szczególnym uwzględnieniem charakterystycznych gatunków zbiorowisk okrajkowych oraz ekspansywnych gatunków obcego pochodzenia).
Bibliografia
BALCERKIEWICZ S., 1976. Roślinność obszaru źródliskowego Tetyńskiej Strugi na Pojezierzu Myśliborskim. Zbiorowiska leśne i zaroślowe. Pr. Kom. Biol. PTPN 45: 3-85.
BORYSIAK J. 1994. Struktura aluwialnej roślinności lądowej środkowego i dolnego biegu Warty. Wydawnictwo naukowe UAM, Poznań.
BORYSIAK J., WISZNIEWSKA K. 1990. Zbiorowiska z Convolvulion sepiurn Tx. (1947) 1950 na aluwiach Warty między Santokiem a Swerkocinem (Kotlina Gorzowska). Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., seria B, 40: 153-163.
BRZEG A.., 1989. Przegląd systematyczny zbiorowisk okrajkowych dotąd stwierdzonych i mogących występować w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 34, 3-4: 385-424.
BRZEG A.,WOJTERSKA M. 1996. Przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych Wielkopolski wraz z oceną stopnia ich zagrożenia. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., seria B, 45: 7-40.
FALIŃSKI J. B., FALIŃSKA K. 1965. Szata roślinna rezerwatu krajobrazowego „Dolina Rzeki Watszy" (Wzniesienia Górowskie). Mater. Zakł. Fitosocjol. Stos. UW 7: 5-83.
KĘPCZYŃSKI K., RUTKOWSKI L.. 1981. Zbiorowiska wodne, szuwarowe i zaroślowe w dolinie Wisty na odcinku Nebrowo Wielkie -Jarzębina. Stud. Soc. Scien. Torunensis. D, 11 (3) : 3-35.
KORDAKOW J. 1971. Roślinność aluwialna doliny Wisty na terenie zbiornika wodnego powstającego między Włocławkiem a Płockiem. Prace Kom. Nauk Leśn. PTPN 31: 275-329.
PIOTROWSKA H. 1974. Nadmorskie zespoły solniskowe w Polsce i problemy ich ochrony. Ochr. Przyr. 39: 7-60.
ŠUMBEROVA K. 2001. Bylinne lemy nižinnych řek. W: Chytry M., Kučera T, Koci M. (red.) Katalog biotopu Česke republiky. Agentura ochrany přirody a krajiny ČR, Praha.
WYSOCKI CZ., SIKORSKI R 2000. Zarys fitosocjologii stosowanej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
Wojciech Mróz