kod siedliska: 6510-1
Łąka rajgrasowa
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Roślinność łąk rajgrasowych cechuje duże zróżnicowanie florystyczne spowodowane przez różnorodność siedlisk przez nie zajmowanych. Rozwijają się one na potencjalnych siedliskach lasów gradowych (Carpinion 41.2) oraz na najsuchszych siedliskach łęgowych (Ficario-Ulmetum 44.41). Występują prawie na całym obszarze kraju, z wyjątkiem wyższych położeń w górach. Wykształcają się najczęściej na obrzeżach dolin i wilgotnych kotlin. Uboższe florystycznie typy zbiorowiska porastają zbocza nasypów kolejowych, przydroża oraz ugory. Często notowane są w przesuszonych częściach dolin rzek, które w naturalnych warunkach pokryte są roślinnością wilgotnych łąk ze związku Calthion (37.25). Zbiorowisko porasta żyzne, drobnoziarniste gleby brunatne, mułowo-pyłowe i mułowo-torfowe oraz podsuszone gleby bagienne i murszejące torfy. Typ gleby nie odgrywa większej roli w powstaniu i utrzymywaniu się tego zbiorowiska. Roślinność łąk rajgrasowych porasta gleby, których pH waha się w granicach 4-7,5. Ważnym czynnikiem środowiskowym dla łąki rajgrasowej jest poziom wody gruntowej. Zalega ona nie płycej niż 40 cm. Na siedliskach tych bardzo rzadko obserwuje się wodę na powierzchni gruntu. W suchszych okresach roku poziom wód gruntowej może opadać poniżej 150 cm.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Dominującymi gatunkami w runi są miękkolistne trawy darniowe, wśród których przeważa rajgras wyniosły Arrhenaterum elatius. Stanowią one najwyższą warstwę. Trawom towarzyszy liczna grupa gatunków dwuliściennych. W najwyższej warstwie spotyka się kwiatostany barszczu pospolitego Heracleum sphondylium lub barszczu syberyjskiego Heracleum sibiricum oraz kozibrodu łąkowego Tragopogon pratensis. W niższej warstwie notuje się: bodziszka łąkowego Geranium pratense, jastruna właściwego Leucanthemum vulgare, przytulię właściwą Galium mollugo, świerzbnicę polną Knautia arvensis, dzwonka rozpierzchłego Campanula patula oraz niższe trawy. Duży udział w runi mają rośliny motylkowe: komonica pospolita Lotus comiculatus, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, koniczyna łąkowa Trifolium pratense i koniczyna biała T. repens. Warstwa mszysta jest słabo rozwinięta. Występują w niej mchy typowe dla suchych siedlisk: fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus, płaskomerzyk oskrzydlony Plagiomnium elatum (merzyk Seligera Mnium seligeri), krótkosz Mildeana Brachythecium mildeanum i krótkosz rowowy Brachythecium salebrosum.
Reprezentatywne gatunki
Bodziszek łąkowy Geranium pratense, pasternak zwyczajny Pastinaca sativa, szczaw rozpierzchły Rumex thyrsiflorus, kozibród wschodni Tragopogon orientalis, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, krwawnik pospolity Achillea millefolium, barszcz pospolity Heracleum sphondylium, przytulia pospolita Galium mollugo, jastrun pospolity Leucanthemum vulgare.
Odmiany
Zróżnicowanie ze względu na sposób i intensywność gospodarowania oraz własności podłoża
Łąka rajgrasowa jest bardzo zmiennym zbiorowiskiem. Zróżnicowanie florystyczne spowodowane jest siedliskiem i formą użytkowania. Występuje ono na obszarze Polski w postaci 12 podzespołów.
Największe powierzchnie charakteryzowanych siedlisk posiadają zbiorowiska powstałe w wyniku prowadzenia intensywnej gospodarki łąkarskiej. Sztucznymi postaciami łąki rajgrasowej (Arrhenatheretum elatioris) są użytki zielone z dominacją: kupkówki pospolitej (Arrhenatheretum elatioris dactyletosum), wyczyńca łąkowego (A. e. alopecuretosum) oraz owsicy omszonej (A. e. avenastretosum). Na skład florystyczny tego zbiorowiska ma wpływ wilgotność i zasobność gleby. Na siedliskach wilgotniejszych rozwija się podzespół wyczyńca łąkowego i rdestu wężownika (A. e. alopecuro-polygonetosum) lub wyczyńca łąkowego i mozgi trzcinowatej (A. e. alopecuro-phalaridetosum). Gleby niezbyt wilgotne i ubogie zasiedla mało użyteczny gospodarczo podzespół drżączki średniej (A. e. brizetosum mediae). Siedliska zmiennowilgotne są dogodnym miejscem rozwoju dla podzespołu z krwiściągiem lekarskim (A. e. sangui- sorbetosum officinalis). Na śródlądowych solniskach, m.in. w okolicy Łęczycy i na Kujawach, opisywano podzespół z komonicą wąskolistną (A. e. lotetosum tennuifolii).
Zróżnicowanie ze względu na położenie geograficzne
Łąki rajgrasowe są zróżnicowane ze względu na ich położenie geograficzne. We wschodniej części kraju opisywano zbiorowisko z jaskrem bulwkowatym (A. e. ranunculetosum bulbosi). Dla niżowej części Polski, będącej w zasięgu klimatu kontynentalnego, charakterystyczny jest również podzespół z pasternakiem (A. e. pastinacoetosum sativae). Podzespół z barszczem syberyjskim (A. e. heracleoetosum sibirici) jest znany z północnej i północno-zachodniej części kraju będącej pod wpływem klimatu oceanicznego. Podzespoły z szałwią łąkową (A. e. salvietosum pratensis) i stokłosa prostą (A. e. brometosum erecti) występują na suchych i nasłonecznionych siedliskach środkowej i zachodniej Europy, stanowiąc ogniwo łączące łąki rajgrasowe z murawami kserotermicznymi. Z obszarów górskich i wyżynnych, m.in. z Ojcowskiego Parku Narodowego, opisywana była łąka rajgrasowa z dużym udziałem przywrotników (A. e. alchemilletostum).
Możliwe pomyłki
Z intensywnie uprawianymi i pielęgnowanymi łąkami wyczyńcowymi (związek Alopecurion 37.26). Płaty użytków zielonych z dominacją wyczyńca łąkowego Alopecurus pratensis, które porastają suchsze gleby, charakteryzuje zwiększony udział roślin typowych dla zbiorowisk łąk świeżych (związku Arrhenatherion 38.2)
Z murawami kserotermicznymi (związek Cirsio-Brachypodion pinnati) (UE 6210), z którymi zbiorowisko rajgrasu wyniosłego nieraz sąsiaduje.
Ze zbiorowiskiem wiechliny łąkowej i kostrzewy czerwonej, do którego podobne są ubogie florystycznie płaty tego zespołu.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Arrhenatherion elatioris
Zespół Arrhenatheretum elatioris (Arrhenatheretum medioeuropaeum) łąka owsicowa.
Podzespoły:
Arrhenatheretum elatioris typicum,
A. e. brizetosum mediae;
A. e. alchemilletosum,
A. e. avenastretosum,
A. e. alopecuretosum,
A. e. dactyletosum,
A. e. hreclaeetosum sibirici,
A. e. pastinacoetosum sativae,
A. e. brometosum erecti,
A. e. salvietosum pratensis,
A. e. ranunculetosum bulbosi,
A. e. sanguisorbetosum officinalis,
A. e. alopecuro-polygonetosum bistortae,
A. e. caricetosum gracilis,
A. e. alopecuro-phalaridetosum,
A. e. lotetosum tennuifolii.
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Zaprzestanie użytkowania powoduje zwykle rozprzestrzenienie się gatunków higrofilnych i nitrofilnych oraz ubożenie florystyczne runi. Koszenie i pozostawienie siana na miejscu sprawia, że zmniejsza się udział roślin charakterystycznych dla łąk świeżych i wzrasta pokrycie gatunków nitrofilnych (np. pokrzywy pospolitej Urtica dioica i podagrycznika pospolitego Aegopodium podagraria). Roślinność drzewiasta i krzewiasta wkracza na nieużytkowane łąki zwykle po kilkunastu latach.
Powiązana z działalnością człowieka
Nawożenie nawozami wapniowymi łąk zmiennowilgotnych ze związku Molinion (37.3111) oraz muraw z goździkiem kropkowanym (Diantho-Armerietum elongatae 34.3422) powoduje, że na siedliskach tych wykształcają się łąki rajgrasowe. Zaprzestanie wspomnianych wyżej zabiegów, przy stałym użytkowaniu, powoduje powrót poprzedniej roślinności. Na silnie przesuszone gleby organiczne lub mineralno-organiczne powraca tomka wonna Anthoxanthum odoratum i kosmatka polna Luzula campestris. Intensywne pastwiskowe użytkowanie łąk rajgrasowych powoduje wkraczanie roślinności typowej dla pastwisk ze związku Cynosurion (38.111). Kośne użytkowanie łąk wraz ze zwiększeniem nawożenia powoduje: zubożenie florystyczne, dominację jednego faworyzowanego gatunku trawy (np. kupkówki pospolitej) oraz kilku gatunków roślin dwuliściennych (np. barszczu pospolitego Heracleum sphondylium, bodziszka łąkowego Geranium pratense, szczawiu zwyczajnego Rumex acetosa). Z takiego siedliska wycofują się rośliny motylkowe.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
W miejscach suchych, na glebach żyznych i bogatych w węglan wapnia, łąki rajgrasowe sąsiadują z murawami kserotermicznymi (EU 6210). Na glebach ubogich (piaszczystych) i zakwaszonych przechodzą w murawy napiaskowe z goździkiem kropkowanym i zawciągiem pospolitym (Diantho-Armerietum 34.3422). Wilgotniejsze postacie zbiorowiska mogą sąsiadować z łąkami wyczyńcowymi ze związku Alopecurion pratensis albo śmiałkowymi (Deschampsietum caespitosae 37.2131).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Brak jest szczegółowych opracowań dotyczących rozmieszczenia łąk rajgrasowych w Polsce. Dostępne dane wskazują, że występują one na całym obszarze kraju, z wyjątkiem wysokich gór (powyżej 600 m n.p.m.).
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Charakteryzowane łąki cechuje bogactwo florystyczne. W płacie o powierzchni 100 m2 notowano do 70 gatunków roślin. Stanowią one schronienie dla licznych gatunków roślin sąsiadujących z tymi siedliskami. Na tych łąkach spotyka się gatunki typowe dla muraw kserotermicznych (zw. Cirsio-Brachypodion pinnati 34.312) (EU 6210), łąk wilgotnych (zw. Calthion 37.25) i zmiennowilgotnych (zw. Molinion 37.3111) (EU 6410). Ocenia się, że na łąkach rajgrasowych występuje około 260 gatunków roślin. Stanowią one miejsce żerowania dla wielu gatunków ptaków. Obfitość kwitnących roślin naczyniowych sprawia, że występują tu liczne gatunki owadów.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Nie stwierdzono gatunków roślin znajdujących się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE, które związane byłyby z charakteryzowanym siedliskiem, natomiast na łąkach rajgrasowych mogą występować liczne gatunki bezkręgowców. Na uwagę zasługują motyle umieszczone w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE: szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone, przeplatka aurinia Euphydryas aurinia, strzępotek edypus Coenonympha oedippus, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, czerwończyk fioletek Lycaena helle, modraszek nausitos Maculinea nausithous, modraszek telejus Maculinea teleius.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Charakteryzowane siedlisko jest dogodnym środowiskiem życia i żerowania dla: derkacza Crex crex, błotniaka łąkowego Circuspygargus, b. zbożowego C. cyaneus, kraski Coracias garrulus, gąsiorka Lanius collurio, świergotka polnego Anthus campestris, bociana białego Ciconia ciconia, bociana czarnego C. nigra, orlika krzykliwego Aquila pomarina i sowy błotnej Asio flammeus.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Łąki z dominacją rajgrasu wyniosłego należą do najcenniejszych florystycznie zbiorowisk łąkowych. Bogatym w gatunki jest podzespół typowy (Arrhenatheretum elatioris typicum). Uprzywilejowanymi stanami łąki rajgrasowej są także bogate florystycznie płaty podzespołów z szałwią łąkową (A. e. salvietosum pratensis) i stokłosa prostą (A. e. brometosum erecti), w których notuje się interesujące gatunki ciepłolubnych muraw: kłosownicę pierzastą Brachypodium pinnatum, goździka kartuzka Dianthus carthusianorum, wiązówkę bulwkową Filipendula vulgaris, pierwiosnka lekarskiego Primula veris i inne. Na uwagę zasługują bardzo bogate florystycznie łąki rajgrasowe z przywrotnikami (A. e. alchemilletosum) charakteryzujące się także dużym zróżnicowaniem gatunkowym.
Inne obserwowane stany
Łąki rajgrasowe notowane są w większości dolin polskich rzek - najczęściej we wschodniej części kraju, gdzie w wielu obiektach pokrywają 50% ich powierzchni. Natomiast w zachodniej części kraju (Wielkopolska) stanowią nie więcej niż 8% areału użytków zielonych. Największą powierzchnię zajmują zbiorowiska zniekształcone w wyniku stosowania intensywnych form gospodarowania. Jest wśród nich podzespół z kupkówką (A. e. dactyletosum), który posiada dużą wartość gospodarczą i niewielką różnorodność florystyczną. Niezbyt bogate florystycznie są podzespoły wyczyńca łąkowego i mozgi trzcinowatej (A. e. alopecuro-phalaridetosum) oraz wyczyńca łąkowego (A. e. alopecuretosum pratensis) porastające nieco wilgotniejsze i intensywniej zagospodarowane siedliska. Na siedliskach wyłączonych z użytkowania gospodarczego powstają ziołorośla z dużym udziałem nitrofitów.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Tendencje do przemian
Łąki rajgrasowe należą do zagrożonych typów siedlisk w Polsce. Obserwowane są dwa kierunki zmian w ich roślinności. Brak opłacalności produkcji rolniczej w małych gospodarstwach powoduje zaprzestanie pielęgnacji użytków zielonych. Jej efektem jest zaprzestanie koszenia lub użytkowanie bez nawożenia. W jednym i drugim przypadku prowadzi to do zubożenia florystycznego zbiorowiska. W gospodarstwach o większym areale gruntów następuje intensyfikacja gospodarki na użytkach zielonych. Polega ona na zwiększeniu nawożenia, stosowaniu nowoczesnych metod zbierania siana (niższe koszenie), mechanizacji prac (ubijanie gleby) i prowadzeniu intensywnego wypasu. Rezultatem tych zmian jest ujednolicenie i ubożenie składu florystycznego łąk rajgrasowych. W ich runi dominują jeden lub dwa, często podsiewane, gatunki nitrofilnych traw - kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa Festuca pratensis, życica trwała Lolium perenne, życica wielokwiatowa Lolium multiflorum, perz właściwy Elymus repens.
Potencjalne zagrożenia
Istniejące obecnie tendencje zmian w polskim rolnictwie wskazują, że nadal będzie następowało scalanie gruntów i powstawanie dużych gospodarstw nastawionych na intensywną produkcję rolniczą. Zmniejszać się będzie liczba gospodarstw nastawionych na drogą produkcję drobnotowarową. Niebezpieczna jest również próba uproduktywniania porzuconych łąk poprzez ich zalesianie. Następstwem przebiegających procesów jest ginięcie wysoko wyspecjalizowanej grupy roślin związanych z ekstensywnie użytkowanymi łąkami świeżymi.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Roślinność łąk rajgrasowych posiada dużą wartość gospodarczą. Łąki te cechuje znaczna produkcja siana o dużej wartości paszowej. Korzystne warunki - żyzne podłoże (wzbogacone nawożeniem) i odpowiednie warunki wilgotnościowe - mogą sprawić, że dostarczają one od 4 do 6 t/ha siana o bardzo dobrej jakości. Bogate florystycznie podzespoły (Arrhenatheretum elatioris brometosum erecti i A. e. sal- vietosum pratensis) łąk rajgrasowych dostarczają nieco mniej siana, które cechuje duża wartość paszowa. Łąki na siedliskach mniej żyznych i suchych są mało plenne, ich produkcja waha się od 1 do 3 t/ha miernej jakości siana. Łąki rajgrasowe z siedlisk wilgotnych produkują do 5 t/ha siana dość dobrej jakości.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Łąki rajgrasowe cechuje duża wrażliwość na zmiany żyzności, wilgotności i pH gleby. Wymagają one stałych i jednorodnych zabiegów. Rajgras wyniosły źle znosi wypasanie i niskie koszenie.
Zalecane metody ochrony
Łąki rajgrasowe powinny być obejmowane ochroną czynną. Należy je kosić, najlepiej ręcznie lub lekkim sprzętem, maksymalnie dwa razy w roku. Pierwszy pokos powinien odbywać się nie wcześniej niż w pierwszej połowie czerwca, drugi we wrześniu. Nie jest wskazane zbyt niskie koszenie i intensywne wypasanie. Siano powinno być usuwane z łąki. Użytki zielone powinny być umiarkowanie nawożone. Wysokość dawek nawozów zależy od żyzności siedliska.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Charakteryzowana roślinność jest wrażliwa na długotrwałe zalewy. Niekorzystnie oddziałuje na nią zakwaszenie gleby.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
W Polsce brak jest rezerwatów łąkowych. Ten typ roślinności chroniony jest w rezerwatach: florystycznych, krajobrazowych, stepowych oraz faunistycznych. W nielicznych obiektach prowadzi się ochronę czynną. Jednym z nich jest rezerwat ornitologiczny „Jezioro Siedmiu Wysp" koło Węgorzewa, w którym otaczające jezioro Oświn łąki są wykaszane. Arrehnathertetum elatioris chronione jest w parkach narodowych, np. w Białowieskim Parku Narodowym (Park Pałacowy), gdzie jest regularnie koszone.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Zbiorowisko było przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. W opracowaniach zajmowano się: zróżnicowaniem florystycznym zbiorowiska, jego produkcją oraz oceną wartości gospodarczych roślinności itp. Istnieje konieczna potrzeba przeprowadzenia szczegółowych badań zespołu Arrhenatheretum elatioris pod względem syntaksonomicznym, synchorologicznym i synekologicznym. Konieczne jest także opracowanie skutecznych metod ochrony tego typu siedliska.
Monitoring naukowy
W latach 2000-2002 prowadzono monitoring łąki rajgrasowej na 3 stanowiskach w Polsce. W następnych latach planuje się prowadzenie obserwacji na 6 powierzchniach. Na każdym z obiektów wykonywano zdjęcie fitosocjologiczne (10 x 10 m) i spisy gatunków z 10 kwadratów (1 x 1 m).
Dane z trzyletnich obserwacji znajdują się w Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.
Bibliografia
DENISIUK Z. (red.) 1990. Ochrona rezerwatowa w Polsce stan aktualny i kierunki rozwoju. Studia Naturae Ser. A. 35: 1-169.
FALKOWSKI M., KUKUŁKA I., KOZŁOWSKI S. 1994. Właściwości biologiczne roślin łąkowych. Wybrane zagadnienia. Wyd. AR w Poznaniu. Poznań: 1-82.
FILIPEK J. 1983. Właściwości biologiczne a użytkowość roślin łąk i pastwisk. W: Falkowski M. (red.) Łąkarstwo i gospodarka łąkarska. PWRiL. Warszawa, 187-208.
GRYNIA M. 1987. Charakterystyka geobotaniczna i znaczenie gospodarcze łąk rajgrasowych w Wielkopolsce. Zeszyty Postępów Nauk Rolniczych 308: 82-86.
GRYNIA M., GRZELAK M., KRYSZAK A., ZASTAWNY J. 1987. Udział Arrhenatherum elatius w runi łąk gradowych w Wielkopolsce jako wyraz zmian w środowisku. Zeszyty Postępów Nauk Rolniczych 308: 125-129.
JANKOWSKA K. 1971. Net Primary Production during a Three-year succession on an Unmowed Meadow of the Arrhenatheretum elatioris Plant Association. Buli. De L'Academie Pol. Des. Sci., ser. Sciences biologiques, Cl. II 19,12: 789-794.
JANKOWSKA K. 1975. Ekologia i produkcja pierwotna łąki w Ojcowskim Parku Narodowym i murawy kserotermicznej w rezerwacie stepowym Skowronno koło Pińczowa. Studia Naturae ser. A 11:1 —79-
KORNAŚ J., DUBIEL E. 1990. Przemiany zbiorowisk łąkowych w Ojcowskim Parku Narodowym w ostatnim trzydziestoleciu. Prądnik: 97-106.
KOTAŃSKA M. 1970. Morfologia i biomasa podziemnych organów roślin w zbiorowiskach łąkowych Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Naturae 4: 1-107.
OLESIŃSKI L, OLKOWSKI M. 1987. Arrhenatheretum medioeuropaeum na łąkach gradowych Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 308: 87-97.
Patrz także: publikacje zamieszczone w opisach typu siedliska i podtypu - łąka wiechlinowo-kostrzewowa.
Leszek Kucharski