kod siedliska: 6510-2
Łąka wiechlinowo-kostrzewowa
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Zbiorowisko wiechliny łąkowej Poa pratensis i kostrzewy czerwonej Festuca rubra było jednym z częściej spotykanych składników roślinności półnaturalnych łąk w Polsce. Występowało głównie w regionach o tradycyjnej, ekstensywnej gospodarce łąkarskiej. Obecnie, w związku z wprowadzaniem intensywnych form gospodarowania w rolnictwie, staje się coraz rzadsze.
Łąki wiechlinowo-kostrzewowe wykształcają się na suchych lub podsuszonych glebach mineralnych, murszowo-torfowych lub mułowo-torfowych. Największe powierzchnie zajmują w zmeliorowanych i ekstensywnie użytkowanych fragmentach dolin rzecznych. Rozwijają się na glebach o odczynie lekko kwaśnym lub lekko alkalicznym. Gleby cechuje mała zawartość fosforu, potasu i magnezu. Zbiorowisko występuje najczęściej na glebach o niskim poziomie wód gruntowych, nieraz nawet poniżej 100 cm.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
W roślinności charakteryzowanych łąk dominują niskie trawy kostrzewa czerwona i wiechlina łąkowa, a towarzyszą im: kłosówka wełnista, mietlica olbrzymia oraz tomka wonna. Wysokość runi łąkowej rzadko przekracza 50 cm. Niewielki jest udział gatunków dwuliściennych, a szczególnie roślin motylkowych (Fabaceae). Na siedliskach najsuchszych ruń jest słabo zwarta i przypomina murawy napiaskowe (34.31224) Spotyka się na nich takie gatunki, jak: rozchodnik ostry, macierzanka piaskowa, jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella i goździk kropkowany Dianthus deltoides.
Mało zróżnicowane florystycznie są płaty typowego zbiorowiska, które rozwija się na glebach wilgotniejszych. W płatach, oprócz dominujących traw, notuje się brodawnika jesiennego Leontodon autumnalis, jaskra rozłogowego Ranunculus repens, krwawnika pospolitego Achillea millefolium oraz, zwykle przypadkowe, gatunki roślin dwuliściennych. Znane są dwie postacie tego typu łąki. Pierwsza z nich to zbiorowisko z dominacją wiechliny łąkowej, w którym ruń budują prawie wyłącznie trawy. Druga, z dominacją kostrzewy czerwonej, jest mniej zwarta i bardziej zróżnicowana florystycznie.
W roślinności siedlisk wilgotniejszych notowane są gatunki typowe dla łąk trzęślicowych (EU 6410) i torfowisk niskich (54.4) - drżączka pospolita Briza media, krwawnik kichawiec Achillea ptarmica, czarcikęs łąkowy, turzyca sina Carex canescens i turzyca pospolita Carex nigra. Warstwa mszysta jest słabo rozwinięta. Występują w niej mchy z różnych typów siedlisk, m.in.: żurawiec falisty Atrichum undulatum, zęboróg purpurowy Ceratodon purpureus, krótkosz wyblakły Brachythecium albicans, mokradłosz kończysty Calliergonella cuspidata.
Reprezentatywne gatunki
Wiechlina łąkowa Poa pratensis, kostrzewa czerwona Festuca rubra, mietlica olbrzymia Agrostis gigantea, tomka wonna Anthoxanthum odoratum, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, turzyca pospolita Carex nigra, kłosówka wełnista Holcus lanatus.
Odmiany
W składzie tego siedliska uwzględniono wszystkie typy łąk, na których dominują wiechlina łąkowa Poa pratensis i kostrzewa czerwona Festuca rubra. Dotychczas opisywano je jako zespół kostrzewy czerwonej (Festucetum rubrae) oraz zespół wiechliny łąkowej i kostrzewy czerwonej (Poo-Festucetum rubrae) albo zbiorowisko wiechliny łąkowej i kostrzewy czerwonej.
Zróżnicowanie ze względu na wilgotność podłoża
Najsuchszą postacią łąki jest zbiorowisko z zawciągiem pospolitym Armeria maritima subsp. elongata. Rozwija się najczęściej w dolinach rzecznych na piaszczystych madach. Są to siedliska suche lub bardzo suche, o poziomie wody gruntowej opadającej poniżej 100 cm. Roślinność jest uboga, z dużym udziałem gatunków muraw napiaskowych. Są wśród nich: rozchodnik ostry Sedum acre, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum i kostrzewa owcza Festuca ovina.
Na siedliskach wilgotniejszych rozwija się typowa forma łąki. Cechuje ją duży udział traw w runi, wśród których są: kostrzewa czerwona, wiechlina łąkowa, tomka wonna Anthoxanthum odoratum, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, kostrzewa łąkowa Festuca pratensis, mietlica olbrzymia Agrostis gigantea oraz nieliczne rośliny dwuliścienne.
Najwilgotniejsze siedliska zajmują zbiorowiska, w których, oprócz wyróżniających je traw, spotyka się wilgociolubne rośliny dwuliścienne: czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, ostrożeń błotny Cirsium palustre i gatunki torfowisk niskich.
Zróżnicowanie ze względu na położenie geograficzne
Z obszarów górskich i podgórskich znany jest podzespół łąki wiechlinowo-kostrzewowej z udziałem przywrotników Alchemilla sp. Jest to najwartościowszy pod względem gospodarczym typ łąki dostarczający dużej ilości siana.
Możliwe pomyłki
Z ubogimi łąkami rajgrasowymi (Arrhenatheretum elatioris).
Z wykaszanymi płatami młak niskoturzycowych (zw. Caricion nigrae 54.422) występującymi zwykle na podsuszonych torfach.
Ze zdegradowanymi łąkami zmiennowilgotnymi (zw Molinion 37.3111) (EU 6410); dotyczy to głównie wilgotnego skrzydła charakteryzowanego zbiorowiska, w którym notuje się gatunki charakterystyczne dla łąk trzęślicowych.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Arrhenatherion elatioris
Zespół
Poo-Festucetum rubrae zespół wiechliny łąkowej i kostrzewy czerwonej (Zbiorowisko Festuca
rubra i Poa pratensis)
Festucetum rubrae (Zbiorowisko Festuca rubra).
Ostatni z wymienionych zespołów dzieli się na kilka niższej rangi jednostek. Podzespoły: Festucetum rubrae typicum, F. r. alchemilletosum, F. r. poetosum pratensis, F. r. armerietosum elongatae, F. r. thymetosum, F. r. succisietosum pratensis.
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Zupełne zaprzestanie użytkowania powoduje wkroczenie wysokich bylin i rozwój ziołorośli, a następnie roślinności krzewiastej. Koszenie i pozostawienie siana na miejscu powoduje zwiększenie udziału w runi roślin nitrofilnych
Powiązana z działalnością człowieka
Świeże łąki wiechlinowo-kostrzewowe są świadectwem stosowania na użytkach zielonych ekstensywnych form gospodarowania. Zmiany w sposobie użytkowania na tych siedliskach wpływają na ich skład florystyczny. Wzrost częstotliwości koszenia i zwiększenie nawożenia powodują przekształcenie się zbiorowiska w łąkę rajgrasową, a po zastosowaniu dużych dawek nawozów azotowych - w monokulturę traw azotolubnych. Użytkowanie, przy braku nawożenia, powoduje przekształcenie się łąki w murawę napiaskową (ze związku Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae 34.34) - na piaszczystych madach lub w murawę bliźniczkową (z rzędu Nardetalia 35.7) (EU 6230) - na glebach organiczno-mineralnych.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Zbiorowisko rzadko występuje na większych powierzchniach. Na obszarach o ekstensywnych formach gospodarowania tworzy mozaikę ze zbiorowiskiem śmiałka darniowego (Deschampsietum caespitosae 37.2131) lub kłosówki wełnistej (Holcetum lanati). W kompleksach użytków zielonych założonych na obszarach suchych zwykle kontaktuje się z ze zbiorowiskami muraw napiaskowych (Diantho-Armerietum 34.3422). Na glebach wilgotnych może sąsiadować ze zbiorowiskami młak niskoturzycowych ze związku Caricion nigrae (54.422).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Siedlisko opisywane z obszaru całego kraju. Częściej w regionach rolniczych, na których stosuje się tradycyjne formy gospodarowania. Częstotliwość występowania oraz powierzchnia płatów uzależniona od regionu. Na obszarach o intensywnych formach gospodarowania (np. Wielkopolska) jest to zbiorowisko rzadkie i zajmuje niewielkie powierzchnie. Powstaje ono w wyniku zagospodarowania łąk trzęślicowych. W regionach o rozdrobnionym rolnictwie, gdzie dominują ekstensywne formy gospodarowania, jest częściej spotykane.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Łąki wiechlinowo-kostrzewowe posiadają niewielką wartość gospodarczą, stanowią natomiast ostoję dla wielu gatunków roślin związanych z ubogimi glebami. W skład runi łąkowej mogą wchodzić zarówno gatunki związane z acidofilnymi murawami (klasa Nardo-Callunetea 35.7), murawami psammofilnymi (klasa Koelerio glaucae-Corynephoretea 34.1), jak i z torfowiskami niskimi (rząd Caricetalia nigrae 54.4). Na łąkach wiechlinowo-kostrzewowych występuje około 120 gatunków roślin. Na powierzchni 100 m2 notuje się zwykle około 20 gatunków roślin.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Charakteryzowane siedlisko jest dogodnym środowiskiem życia i żerowania dla: derkacza Crex crex, błotniaka łąkowego Circus pygargus, b. zbożowego C. cyaneus, kraski Coracias garrulus, gąsiorka Lanius collurio, świergotka polnego Anthus campestris, krwawodzioba Tringa totanus, bociana białego Ciconia ciconia, bociana czarnego C. nigra, orlika krzykliwego Aquila pomarina i sowy błotnej Asio flammeus.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Najcenniejszymi przyrodniczo formami siedliska są te związane z glebami suchymi lub wilgotnymi (podzespoły: Festucetum rubrae succisietosum pratensis i F. r. armerietosum elongatae). Rozwijające się na piaszczystych madach zbiorowisko stanowi ostoję dla gatunków muraw napiaskowych (z klasy Koelerio glaucae-Corynephoretea 34.1). Na wilgotnych glebach mineralno-organicznych znajdują dogodne warunki rozwoju rośliny torfowisk niskich (z rzędu Caricetalia nigrae 54.4).
Inne obserwowane stany
Najczęściej notowane są ubogie florystycznie łąki z dominacją traw i niewielkim udziałem roślin dwuliściennych. Zaprzestanie użytkowania powoduje wzrost znaczenia wysokich bylin, które tworzą zbiorowisko ziołorośli (ze związku Filipendulion 37.11), będące jednym ze stadiów sukcesji prowadzącej do lasu.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Tendencje do przemian
Powstanie i trwanie zbiorowiska związane jest ze stosowaniem ekstensywnych form gospodarowania na łąkach. Zmiany na polskiej wsi przyczyniają się do eliminowania z krajobrazu małych gospodarstw stosujących tradycyjne formy gospodarowania. Zastępują je duże farmy, w których łąki zamieniane są na monokultury uprawnych traw o wysokiej produkcji biomasy i dużych wartościach paszowych. Warunki ekonomiczne sprawiają, że zmniejsza się liczba gospodarstw drobnotowarowych. Zróżnicowane metody gospodarowania na łąkach stosowane przez te gospodarstwa przyczyniały się zachowania dużej różnorodności biologicznej łąk w Polsce.
Potencjalne zagrożenia
Największym zagrożeniem dla istnienia charakteryzowanego typu zbiorowiska jest likwidacja drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych. Ich grunty zostaną wcielone do dużych, stosujących intensywne metody gospodarowania podmiotów lub będą zalesione. Rezultatem będzie likwidacja typu roślinności powstałej w wyniku stosowania przez wiele stuleci ekstensywnej formy gospodarowania.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Ze względów gospodarczych jest to mało wartościowe zbiorowisko roślinne. Może dostarczyć od 2 do 4 t/ha siana. Jest ono zwykle miernej jakości (Lwu 4-4,8), tylko na łąkach z dominacją wiechliny łąkowej jego jakość jest wyższa (Lwu - 7,2). Ze względów gospodarczych na uwagę zasługuje, rozpowszechniony w górach, podzespół przywrotnikowy.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Charakteryzowany typ roślinności łąkowej rozwija się na ubogich, lekko zakwaszonych lub alkalicznych glebach o zróżnicowanych warunkach wilgotnościowych. Łąki te cechuje ubóstwo florystyczne. Zbiorowisko budują rośliny o stosunkowo niskiej konkurencyjności, ustępujące gatunkom ekspansywnym po użyźnieniu siedliska.
Zalecane metody ochrony
Charakteryzowane łąki powinny być chronione czynnie. Należy je kosić przynajmniej jeden raz w roku. W drugiej połowie lata mogą być niezbyt intensywnie wypasane. Łąki powinny być nawożone. Dawki nawozów należy ustalić indywidualnie dla każdego chronionego obiektu.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Zbiorowisko wypasane przy braku nawożenia i zbyt przesuszonym podłożu może przekształcić się w pastwisko Lolio-Cynosuretum (38.111). W warunkach nadmiernego uwilgotnienia i niskiej trofii podłoża upodabnia się do młaki niskoturzycowej Carici-Agrostietum caninae (54.422). Intensywnie nawożone i nawadniane przekształca się w łąkę rajgrasową Arrhenatheretum elatioris.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Zbiorowisko odnotowano w kilku rezerwatach leżących we wschodniej Polsce. Brak jest danych na temat rozmieszczenia tego zbiorowiska w obiektach chronionych w innych regionach kraju. Należy przypuszczać, że informacje dotyczące obecności tego zbiorowiska w chronionych obiektach mogą być już nieaktualne.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Zbiorowisko nie było dotychczas przedmiotem szczegółowych badań. Publikacje dotyczące łąk wiechlinowo-kostrzewowych poświęcone są opisowi ich roślinności. Inny kierunek badań, reprezentowany przez badaczy związanych z rolnictwem, skupia się na ocenie gospodarczej wartości tego typu łąk. Natomiast słabo poznana jest syntaksonomia zbiorowiska, rozmieszczenie na obszarze Polski i jego wymagania siedliskowe.
Monitoring naukowy
W Polsce nie prowadzi się obserwacji zmian w zbiorowisku wiechliny łąkowej i kostrzewy czerwonej. Wskazane jest założenie stałych powierzchni w celu monitorowania charakteryzowanego typu zbiorowiska. Monitoring należy prowadzić metodą stosowaną na łąkach rajgrasowych.
Bibliografia
FAGASIEWICZ L. 1963. Łąki doliny Pilicy na odcinku od Przedborza do ujścia, tódz. Tow. Nauk., Wydz. III, 89: 1-75.
FIJAŁKOWSKI D. 1966. Zbiorowiska roślinne lewobrzeżnej doliny Bugu w granicach województwa lubelskiego. Annales UMCS, ser. C 21: 247-312.
FIJAŁKOWSKI D. 1967. Zbiorowiska łąkowo-pastwiskowe Lubelszczyzny. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 74: 29-37.
FIJAŁKOWSKI D., CHOJNACKA-FIJAŁKOWSKA E. 1990. Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae w makroregionie lubelskim. Rocz. Nauk Rol., ser. D217: 1-414.
GRYNIA M. (red.) 1995. Łąkarstwo. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań.
IZDEBSKA M. 1969. Zbiorowiska roślinne górnego odcinka doliny Wieprza, ze szczególnym uwzględnieniem zbiorowisk takowych. Frag. Flor. Geobot. 15: 283-332.
KRZACZEK I, KRZACZEK W. 1977. Łąki północno-wschodniej części województwa Tarnobrzeg. Annales UMCS, ser. C: 225-241.
KUCHARSKI L. 1997 Roślinność łąk w województwie skierniewickim i jej zmiany w bieżącym stuleciu. Przegl. Przyr. 7,1-2: 63-72.
MOTYKA J., DOBRZAŃSKI B., ZAWADZKI S. 1950. Wstępne badania nad łąkami południowo-wschodniej części Lubelszczyzny. Annales UMCS, ser. E 5: 367-447.
POCZOBUT A., OLKOWSKI M. 1966. Użytki zielone w dolinie Węgorapy na tle warunków przyrodniczo-rolniczych. Zesz. Nauk. WSR w Olsztynie 22: 61-77.
POLAKOWSKI B. 1979. Zespoły łąkowo-pastwiskowe Pojezierza Mazurskiego w świetle dotychczasowych badań. Zesz. Nauk. ART w Olsztynie, Rolnictwo 18: 31-40.
TRELA J., FIREK E. 1959. Użytki zielone w górnym rejonie Raby. Zesz. Nauk. WSR w Krakowie, Rolnictwo 6: 1 37-164.
ZIMNA J. 1966. Zbiorowiska łąkowe doliny Narewki a warunki siedliskowe. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 66: 21-32.
Patrz także: publikacje zamieszczone w opisach typu siedliska i podtypu - łąka rajgrasowa.
Leszek Kucharski