kod siedliska: 9170
Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny
(Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum)
Definicja
Lasy dębowo-grabowe nizin środkowoeuropejskich. Według pierwotnej definicji jednostka ta obejmowała tylko grądy tzw. środkowoeuropejskie, należące do zespołu Galio-Carpinetum, jednak w związku z akcesją do Unii Europejskiej 10 nowych krajów rozciągnięta została także na podobne lasy dębowo-grabowe i lipowo-dębowe Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej.
Charakterystyka siedliska
Wielogatunkowe lasy liściaste, stanowiące w Europie Środkowej i Środkowo-Wschodniej zonalną roślinność leśną siedlisk żyznych i dominujący potencjalnie typ roślinności. Wielogatunkowy drzewostan mogą budować niemal wszystkie występujące na danym terenie gatunki drzew liściastych, na ziemiach polskich praktycznie stałym elementem jest jednak obecność graba, a w zdecydowanej większości płatów także dębu. W Polsce północno-wschodniej znaczną rolę w drzewostanie, aż do lokalnej dominacji, odgrywać może świerk. Udział sosny w drzewostanie jest zwykle wynikiem dawniejszych działań człowieka. Grądy zajmują szerokie spektrum gleb, od gleb rdzawych, przez gleby płowe, brunatne, czarne ziemie leśne, aż po gleby opadowo-glejowe. Również substrat glebowy jest bardzo urozmaicony - od piasków, w wyjątkowych przypadkach nawet wydmowych, po ciężkie gliny i iły. W klasyfikacji siedlisk leśnych ten typ ekosystemu występuje na siedliskach LMśw, LMw, Lśw, Lw, a także na analogicznych siedliskach wyżynnych.
Występując w tak różnorodnych warunkach siedliskowych, grądy wykazują silne zróżnicowanie ekologiczne. W obrębie każdego z dwóch podstawowych zespołów grądowych wyróżnia się podzespoły tzw. grądów wysokich, związanych z siedliskami suchszymi i zwykle uboższymi, oraz grądy niskie, zajmujące siedliska wilgotniejsze i żyźniejsze. Na większości ziem obecnej Polski grądy są dominującym typem roślinności potencjalnej, jednak zdecydowana większość ich siedlisk została odlesiona i zamieniona na tereny rolnicze. Siedliska grądowe wyjątkowo dobrze nadają się do uprawy. Także w lasach znaczną część powierzchni zajętej dawniej przez grądy pokrywają dziś sztuczne drzewostany sosnowe. W rezultacie udział ekosystemów, które zachowały cechy grądów, szacuje się dziś na zaledwie ok. 3% lasów Polski.
Podział na podtypy
Przyjęto podział na podtypy nawiązujący do powszechnie w Polsce przyjętego podziału na dwa odrębne zespoły roślinne - grądu środkowoeuropejskiego (Galio-Carpinetum) i grądu subkontynentalnego (Tilio-Carpinetum). Mimo że te dwa wikaryzujące zespoły wydają się w strefie granicy swego zasięgu płynnie w siebie przechodzić, to między np. grądami Wielkopolski a wykazującymi już pewne cechy borealne grądami np. Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej czy Rominckiej istnieją spore różnice nie tylko florystyczne, ale i ekologiczne, uzasadniające odrębne ich potraktowanie. Odmienna jest np. naturalna dynamika grądów w różnych częściach ich zasięgu: w Polsce pn.-wsch. pozostaje ona niekiedy pod przemożnym wpływem dynamiki populacji świerka.
Grąd subkontynentalny ujęto tu szeroko, to znaczy zaliczono do niego wszystkie (z wyjątkiem lasów zboczowych) lasy typu grądu występujące we wschodniej Polsce. Oznacza to, że do grądu subkontynentalnego w przyjętym tu ujęciu należy zaliczyć także występujące w północno-wschodniej Polsce odmiany ekologiczne lasów grądowych, jak np. ciepłe grądy ujmowane niekiedy jako zespół Melico-Carpinetum, lub grądy o drzewostanie zdominowanym niemal całkowicie przez świerk, ujmowane niekiedy jako zespoły Tilio-Piceetum lub Corylo-Piceetum. Jako odrębny podtyp potraktowano grądy na zboczach dolin i wąwozów, o drzewostanie wzbogaconym w klon pospolity i lipę drobnolistną (zbiorowisko Acerplatanoides-Tilia cordata), opisane dotychczas z północno-wschodniej Polski. Zdaniem autorów nie powinny one być zaliczane do jednostki 9180, jak niekiedy proponowano, mają bowiem kompozycję florystyczną przesądzającą o ich przynależności do grądów, a nie do lasów zboczowych ze związku Tilio-Acerion.
Nie przesądzając o ich ujęciu syntaksonomicznym, trzeba jednak dostrzec ich odrębność ekologiczną i unikatowość. W rezultacie przyjęty podział na podtypy układa się następująco:
9170-1 Grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum)
9170-2 Grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum)
9170-3 Grądy zboczowe (zbiorowisko Acer platano-ides-Tilia cordata)
Umiejscowienie podtypu w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Wyróżnione podtypy są w klasyfikacji fitosocjologicznej umiejscowione w sposób następujący:
Klasa Querco-Fagetea lasy liściaste
Rząd Fagetalia sylvaticae mezo- i eutroficzne lasy liściaste
Związek Carpinion grądy
Zespoły:
Galio-Carpinetum grąd środkowoeuropejski
Tilio-Carpinetum grąd subkontynentalny
Zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata grądy zboczowe
Dawniej wszystkie występujące w Polsce grądy ujmowano jako jeden zespół Querco-Carpinetum.
Bibliografia
FALIŃSKI J. B., PAWLACZYK R 1993. Zarys ekologii. W: Grab zwyczajny. Nasze Drzewa Leśne, 9: 157-264.
MATUSZKIEWICZ J. M. 1996. Opracowanie składów gatunkowych drzewostanów w poszczególnych fazach rozwojowych w zależności od: typu siedliskowego lasu, zespołu roślinnego i regionu. Mscr. Departament Ochrony Przyrody Ministerstwa Środowiska, Warszawa.
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.
MATUSZKIEWICZ W, MATUSZKIEWICZ J. M. 1996. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski (synteza). Phytocoenosis 8 NS Sem. Geobot. 3: 3-79.
SIEDLISKOWE PODSTAWY HODOWLI LASU 2004. Załącznik nr I do Zasad Hodowli i Użytkowania Lasu Wielofunkcyjnego. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa.
TRACZYK T. 1962. Materiały do geograficznego zróżnicowania grądów w Polsce. Acta Soc. Bot. Pol. 31,2: 275-304.
Władysław Danielewicz, Paweł Pawlaczyk