Cechy obszaru

Alkaliczne torfowiska soligeniczne (źródliskowe i przepływowe) w północnej części Polski występują bardzo licznie na całym obszarze objętym ostatnim zlodowaceniem bałtyckim, a więc w krajobrazie młodoglacjalnym. Jego wiek nie przekracza 20 000 lat, wyróżnia się on urozmaiconą rzeźbą terenu, obfitością jezior i intensywnymi procesami geomorfologicznymi. Poza tym obszarem omawiane siedlisko jest wybitnie reprezentowane w pradolinie Biebrzy. Pierwotnie rozległe kompleksy torfowisk przepływowych wypełniały doliny wielu mniejszych rzek w krajobrazie młodoglacjalnym, obecnie największe zachowane fragmenty występują w dolinie Biebrzy. Rozmiary poszczególnych torfowisk są bardzo różne - od niewielkich, kilkuhektarowych w dolinach małych cieków do kilkuset hektarowych kompleksów w pradolinie Biebrzy, zwłaszcza w jej górnym basenie. Zajmują one tam strefę oddaloną od rzeki, poza zasięgiem jej wylewów. Powierzchnia torfowiska przepływowego nachylona jest zwykle prostopadle do zboczy doliny. Wody wydobywające się obszarowo z warstw wodonośnych odpływają do cieku, nie występując na powierzchnię torfowiska, ale ich poziom jest stale wysoki i bardzo mało zmienny, nawet w cyklu wieloletnim. Torfowiska przepływowe są klasycznymi torfowiskami emersyjnymi (wynurzonymi), ich powierzchnia nigdy nie jest zalewana i dostosowuje się do aktualnego poziomu wody. Główny zrąb złoża torfowego tworzą słabo i średnio rozłożone torfy mszysto-turzycowe i turzycowe. W miejscach intensywniejszego zasilania w obrębie torfowisk przepływowych tworzą się kopuły lokalnych torfowisk źródliskowych, zbudowane w części z martwic wapiennych.

Odczyn torfu w przypowierzchniowej warstwie torfowisk przepływowych zawiera się w zakresie od zasadowego do lekko kwaśnego. W sytuacjach, gdy powierzchnia torfowiska wskutek narastania torfu szybko oddala się od ruchliwych wód, zaczynają się na niej pojawiać pionierskie gatunki z grupy słabych acydofitów Rozpoczynają one nową serię sukcesyjną, prowadzącą do powstania zbiorowisk mszarnych. Trofia omawianych torfowisk, podobnie jak pozostałych zasadowych, jest umiarkowana.

Fizjonomia i struktura zbiorowisk

Zbiorowiska roślinne porastające torfowiska soligeniczne północnej Polski są liczne i równocześnie zróżnicowane pod względem wyglądu, składu gatunkowego i częściowo cech ekologicznych, zwłaszcza odczynu. We wszystkich przypadkach mają one dwuwarstwową strukturę pionową: w warstwie zielnej rosną głównie gatunki z grupy jednoliściennych (niskie lub średnio wysokie turzycowa-te, nielicznie trawy), niewielka liczba ziół, które łącznie nie pokrywają całej powierzchni, natomiast zawsze bardzo zwarta jest warstwa mszysta, budowana przez gatunki mchów właściwych. Najbardziej rozległe neutralne i zasadowe mechowiska występują w dolinie Biebrzy. Ich fitocenozy, zróżnicowane na szereg zespołów, wskazują na niejednakową zawartość jonów zasadowych w poszczególnych partiach strefy emersyjnej na poprzecznym przekroju doliny. Poza doliną Biebrzy zbiorowiska torfowisk alkalicznych zajmują znacznie mniejsze areały i niektóre z nich mają specyficzną fizjonomię. Wybrane przykłady:

Eleocharitetum quinqueflorae to zbiorowisko pionierskie zasiedlające przewodnione zagłębienia z odsłoniętym torfem. Jest najczęściej występującym zespołem torfowisk węglanowych Polski północnej, szczególnie w kompleksach lądowiejących torfowisk pojeziomych, ale występuje także na południu Polski na kopułach źródliskowych torfowisk podgórskich i górskich, głównie na obrzeżach niewielkich zbiorników wodnych zasilanych wodami podziemnymi. Typowo wykształcone płaty zespołu zdominowane są przez mchy brunatne (głównie Drepanocladus intermedius i Campylium stellatum), a charakterystyczną fizjonomię niskich „szuwarków" nadają mu luźne skupienia ponikła skąpokwiatowego i niskich turzyc z grupy flava (Carex lepidocarpa, C. flava, C. oederi) oraz roślin kwiatowych, jak: Pinguicula vulgaris, Tofieldia calyculata (w górach także Equisetum variegatum). Powierzchnie fitocenoz zespołu są najczęściej bardzo niewielkie - od kilku decymetrów do kilku metrów kwadratowych.

Juncetum subnodulosi jest zbiorowiskiem rzadko występującym w postaci typowej, tj. z gatunkami zw. Caricion davallianae. Nieliczne zachowane stanowiska związane są z torfowiskami nakredowymi o dodatkowym zasilaniu wodami wypływającymi z alkalicznych źródeł. Stosunkowo często spotykane są stanowiska „reliktowe" na torfowiskach soligenicznych przekształconych w wyniku użytkowania. Jest to odmienny zespół - Crepido-Juncetum subnodulosi, bez wątpienia reprezentujący zw. Calthion. Ze względu na biologię rozwoju situ tępokwiatowego, tworzącego wysokie i zwarte, zielono - brązowe łany, zbiorowiska z udziałem tego gatunku dobrze wyróżniają się z otoczenia. W składzie florystycznym fitocenoz uczestniczą liczne gatunki wilgotnych łąk, często spotykane są storczyki Dactylorhiza majalis i D. incarnata, a warstwa mchów obfituje w gatunki eutroficzne z rodzajów Plagiomnium, Calliergonella i Brachythecium.

Menyantho-Sphagnetum teretis - fitocenozy wyróżnia obecność bobrka trójlistkowego, poza nim częściej rosną skrzyp błotny, turzyca pospolita, czasem kruszczyk błotny, w warstwie mszystej charakterystyczna jest obecność reliktowych gatunków, jak Tomenthypnum nitens i Paludella squarrosa, a także torfowców tolerujących niewielkie ilości wapnia: Sphagnum teres i Sphagnum warnstorfii.

Reprezentatywne gatunki

Rośliny kwiatowe: ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora, turzyca łuszczkowata Carex lepidocarpa, turzyca prosowata Carex panicea, turzyca żółta Carex flava, turzyca drobna* Carex demissa, turzyca dwupienna *Carex dioica, turzyca pchla *Carex pulicaris, wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, kukułka (stoplamek) krwista Dactylorhiza incarnata, kruszczyk błotny Epipactis palustris, storczyk błotny *Orchis palustris, marzyca ruda *Schoenus ferrugineus, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, sit tępokwiatowy *Juncus subnodulosus, dziewięciornik błotny Parnassia palustris.

Mszaki: * Drepanocladus intermedius, * Campylium stellatum, Helodium blandowii, Paludella sąuarrosa, Sphagnum teres, * Sphagnum warnstorfii, Tomenthypnum nitens.

Odmiany

Siedlisko obejmuje według obecnego rozpoznania około 20 syntaksonów w randze zespołu.

Możliwe pomyłki

Fitocenozy budowane przez Carex lasiocarpa z udziałem torfowców należą do siedlisk torfowisk przejściowych kwaśnych, płaty z Carex diandra, występujące w sąsiedztwie jezior na bardzo luźno zwartym podłożu, reprezentują siedlisko trzęsawisk, fitocenozy z Carex buxbaumii, Juncus subnodulosus, z dużą domieszką gatunków łąkowych mogą należeć do zbiorowisk łąkowych.

Identyfikatory fitosocjologiczne

Poniższy wykaz obejmuje listę zespołów i zbiorowisk, które dotąd stwierdzono w Polsce na tym typie siedliska. Zarówno ich lista, jak i zaliczenie do jednostek wyższego rzędu mają charakter tymczasowy.

* oznacza jednostkę niewymienio-nq w opracowaniu Matuszkiewicza 2001,

a wliczaną przez autorów materiałów źródłowych do klasy Scheuchzerio-Caricetea-nigrae.

** oznaczają jednostki i system klasyfikacyjny proponowany przez Pałczyńskiego (1975).

Związek Caricion davallianae eutroficzne młaki turzycowe

Zespoły: Orchido-Schoenetum nigricantis (=Schoenetum nigricantis) zespół marzycy czarniawej

* Campylio-Caricetum dioicae zespół złocieńca gwiazdkowatego i turzycy dwupiennej

* Eleocharitetum quinqueflorae zespół ponikła skąpokwiatowego

* Juncetum subnodulosi zespół situ tępokwiatowego

Zbiorowisko Schoenus ferrugineus mechowisko złocieńcowe źródliskowe z marzycą rudą

*Zbiorowisko z Carex buxbaumii zb. turzycy Buxbauma

*Związek Sphagno warnstorfiani-Tomenthypnion

*Zespół Sphagno warnstorfiani-Eriophoretum latifolii zespół torfowca Warnstorfa

  i wełnianki szerolistnej

Związek Caricion nigrae kwaśne młaki niskoturzycowe

*Zespół Menyantho trifoliatae-Sphagnetum teretis

Związek Caricion lasiocarpae zbiorowiska wąskolistnych turzyc

Zespół Caricetum lasiocarpae mechowisko z turzycą nitkowatą

Podzespół Caricetum lasiocarpae campylietosum stellati

Zespół Caricetum diandrae mechowisko z turzycą obłą

Podzespół Caricetum diandrae paludelletosum

Podzespół Caricetum diandrae scorpidietosum

* Zbiorowisko Helodium blandowii-Carex acutiformis

*Zbiorowisko Sphagnum teres-Cladium mariscus

**Klasa Carici-Drepanocladetea

**Rząd Caricetalia fuscae

**Związek Calamagrostion neglectae

Zespoły:

**Caricetum caespitosae turzycowisko mszyste z turzycą darniową

**Calamagrostietum neglectae turzycowisko trawiaste z trzcinnikiem prostym

**Stellario-Agrostietum caninae turzycowisko trawiaste z mietlicą psią i gwiazdnicą błotną

**Peucedano-Caricetum paradoxae turzycowisko mszyste z turzycą tunikową

**Rząd Caricetalia davallianae

**Związek Caricion davallianae

**Zespół Schoenetum ferruginei mechowisko złocieńcowe źródliskowe z marzycą rudą

**Związek Caricion demissae

Zespoły:

**Scorpidio-Caricetum hudsonii mechowisko złocieńcowe z turzycą sztywną

**Campylio-Trichophoretum alpini mechowisko złocieńcowe z wełnianeczką alpejską

**Rząd Caricetalia diandrae

**Związek Caricion diandrae

Zespoły:

**Caricetum limoso-diandrae mechowisko z turzycą bagienną i turzycą obłą

**Caricetum lasiocarpae mechowisko z turzycą nitkowatą

Dynamika roślinności

Spontaniczna

Roślinność torfowisk soligenicznych w północnej Polsce miała optymalne warunki do rozwoju przed falą melioracji odwadniających, które na wielką skalę rozpoczęły się w XVIII w. Grube warstwy względnie jednorodnych torfów mszystych na torfowiskach przepływowych, zwłaszcza w dolinie Biebrzy, wskazują na długotrwałe istnienie poszczególnych typów fitocenoz. Bardzo ograniczone koszenie nieodwodnionych torfowisk w niewielkim stopniu zmieniało ich roślinność. Na torfowiskach źródliskowych naturalne przekształcenia roślinności mogły wystąpić w wyniku procesów erozyjnych, które są naturalną cechą dla kopuł tych torfowisk. Krótkotrwałe użytkowanie przy równocześnie słabym odwodnieniu często umożliwiało regenerację roślinności torfotwórczej. Wtoku naturalnej sukcesji, przy stale wysokim poziomie wody torfowiska te podlegają acydyfikacji i eutrofizacji na skutek zmian proporcji udziału wód podziemnych, opadowych i powierzchniowych.

Powiązana z działalnością człowieka

Zmiana stosunków wodnych (obniżenie poziomu, zmiana kierunku i intensywności przepływu) na obszarze alimentacji torfowisk soligenicznych zawsze powoduje reakcję roślinności. Przejawia się ona wkraczaniem gatunków krzewiastych i drzewiastych, zahamowaniem procesu torfotwórczego, w skrajnych przypadkach murszeniem i mineralizacją torfu, co powoduje inwazję gatunków nitrofilnych, np. pokrzywy zwyczajnej. W przypadku zaprzestania koszenia częściowo odwodnione torfowiska soligeniczne szybko zarastają różnymi gatunkami wierzb i brzozą.

Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające

Torfowiska soligeniczne stanowią najczęściej jeden z elementów kompleksu mokradłowego, jaki kształtuje się w dolinach lub obniżeniach jeziornych na sfalowanych terenach z przepuszczalnymi utworami. Od strony cieków lub mis jeziornych torfowiska te najczęściej graniczą ze zbiorowiskami turzyc lub innych gatunków szuwarowych, od strony terenów położonych wyżej - z wilgotnymi łąkami, źródliskowymi postaciami lasów łęgowych, źródliskami, olsami źródliskowymi, silnie kwaśnymi mechowiskami, rzadziej mszarami przejściowymi (7140).

Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia

Największe skupienia i obszary występowania torfowisk soligenicznych w Polsce północnej to: Pojezierze Suwalskie, Dolina Biebrzy, Mazury, Pomorze, Ziemia Lubuska

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Wybitnie torfotwórcze ekosystemy, regulują i stabilizują przepływ wody w dolinach cieków. Miejsca bytowania ponad 400 gatunków roślin naczyniowych i około 80 gatunków mchów, ponad 60 gatunków prawnie chronionych, zagrożonych, ujętych w czerwonych księgach i listach, ponadto taksonów reliktowych we florze Polski.

Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej

Lipiennik Loesela Liparis loeselii, skalnica torfowa Saxifraga hirculus, Meesia longiseta, Drepanocladus vernicosus, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, poczwarówka zmienna Vertigo genesii.

Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej

wodniczka Acrocephalus paludicola, sowa błotna Asio flammeus, biegus zmienny Calidris alpina, rybitwa czarna Chlidonias niger, błotniak stawowy Circus aeruginosus, b. łąkowy C. pygargus, b. zbożowy C. cyaneus, derkacz Crex crex, łabędź krzykliwy Cygnus cygnus, dubelt Gallinago media, żuraw Grus grus, batalion Philomachus pugnax, podróżniczek Luscinia svecica, cietrzew Tetrao tetrix, żerowisko orlika grubodziobego Aquilla clanga, o. krzykliwego A. pomarina, puchacza Bubo bubo, bociana białego Ciconia ciconia, b. czarnego C. nigra, gadożera Circaetus gallicus, bielika Haliaeetus albicilla.

Stany, w jakich znajduje się siedlisko

Stany uprzywilejowane

Okresowo koszone, nienawożone fitocenozy utrzymują swój skład i strukturę.

Inne obserwowane stany

Wkraczanie gatunków krzewiastych i drzewiastych, zahamowanie procesu torfotwórczego, w skrajnych przypadkach murszenie i mineralizacja torfu, co powoduje inwazję gatunków nitrofilnych. W przypadku zaprzestania koszenia częściowo odwodnione torfowiska soligeniczne szybko zarastają różnymi gatunkami wierzb i brzozą. Etap przejściowy obejmuje rozwój kępowych zbiorowisk turzycowych i trawiastych (Carex appropinquata, C. cespitosa, Molinia caerulea) oraz ziołorośli (m.in. z pełnikiem europejskim Trollius europaeus), które mogą zasługiwać na utrzymanie i ochronę.

Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia

Tendencje do przemian

W skali ogólnej regres areału siedliska wskutek wielowiekowych zaburzeń warunków hydrologicznych, intensyfikacji gospodarki łąkarskiej na terenach lepiej dostępnych kosztem wycofywania się z obszarów mniej dogodnych do stosowania ciężkiego sprzętu. Niekoszone mechowiska przy trwale obniżonym poziomie wody szybko zarastają zbiorowiskami krzewiastymi i leśnymi. Tylko w warunkach podpiętrzenia poziomu wody może spontanicznie zachodzić regeneracja roślinności mechowiskowej. Na silnie przesuszonych kopułach torfowisk źródliskowych mineralizacja torfu i inwazja roślinności nitrofilnej. Powszechnym zagrożeniem jest budowa zbiorników wodnych, głównie stawów rybnych i zalewanie dolin, co prowadzi do całkowitego i nieodwracalnego zniszczenia biotopu. Przemiany topografii torfowisk w wyniku ingerencji człowieka prowadzą do powstawania obszarów o zahamowanym odpływie, gdzie gromadzą się kwaśne wody opadowe. Prowadzi to do rozwoju roślinności kwaśnych młak i przyspieszenia rozwoju pospolitych zbiorowisk mszarnych (np. Sphagnum fallax).

Potencjalne zagrożenia

Budowa szlaków komunikacyjnych (szos, torów kolejowych) przecinających duże kompleksy torfowisk przepływowych (projektowana Via Baltica w NW części kraju), regulacja cieków, budowa zbiorników retencyjnych w dolinach rzek (kaskada Parsęty, Słupi).

Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny

Zbiorowiska bez lub o nikłej wartości gospodarczej, ekstensywnie koszone lub wypasane. Całkowicie nieprzydatne dla gospodarki leśnej i rolniczej, ważne dla utrzymania populacji zwierząt łownych, atrakcyjne dla wyspecjalizowanych turystów-miłośników przyrody, ważne dla pozyskiwania surowca zielarskiego.

Ochrona

Przypomnienie o wrażliwych cechach

Zmiany warunków wodnych w skali lokalnej i obszaru zasilania przez wody podziemne, eutrofizacja wód podziemnych, spontaniczna sukcesja po zaniechaniu kośnego użytkowania, podatność na erozję

Zalecane metody ochrony

Utrzymanie bądź restytucja warunków hydrologicznych przy równoczesnym utrzymaniu tradycyjnych ekstensywnych metod rolniczych (wypas lub koszenie). Na dobrze uwodnionych torfowiskach kopułowych finezyjne metody powstrzymywania sukcesji - koszenie i usuwanie biomasy przez wykwalifikowany personel. Na słabo nachylonych torfowiskach przepływowych wskazany lekki drenaż płytkimi rowkami w celu odprowadzenia gromadzących się na powierzchni wód opadowych. Na torfowiskach silniej odwodnionych blokowanie odpływów na skłonach i podpiętrzanie głównych odbiorników - podnoszenie „bazy erozyjnej". Promowanie obecności dzikiej zwierzyny i jej aktywności siedliskotwórczej, polegającej na „otwieraniu" runi i odtwarzaniu warunków pionierskich bądź „wdeptywaniu" mechowisk do wód podziemnych (np. lokalizowanie lizawek solnych na mechowiskach). Na rozległych obszarach torfowiskowych nad Biebrzą i Narwią konieczna zintegrowana ochrona, uwzględniająca regionalną gospodarkę wodną, działalność rolniczą i łowiectwo (szczególnie w odniesieniu do populacji łosia). Szczegółowe metody ochrony muszą być dobrane do indywidualnych cech konkretnych obiektów jak: stan dynamiczny fitocenoz i ich geneza, tendencje i tempo zmian warunków abiotycznych.

Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony

Poprawne z przyrodniczego punktu widzenia planowanie przestrzenne, polityka zrównoważonego rozwoju gospodarczego, finansowe wsparcie ekstensywnego sposobu użytkowania terenu na obszarach najlepiej zachowanych torfowisk.

Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi

Wigierski Park Narodowy, Biebrzański Park Narodowy, Drawieński Park Narodowy, Park Krajobrazowy „Dolina Słupi", Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy, rezerwat „Dolina Hanki", Dolina Pliszki.

Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań

Siedliska dobrze zinwentaryzowane tylko w wybranych rejonach, uzupełnienie luk niezbędne. Zabiegi ochrony czynnej (głównie koszenie, piętrzenie wody, odkrzaczanie) przynoszą pozytywne skutki na stosunkowo niewielkich obiektach, problemem jest czynna ochrona wielkoobszarowych torfowisk przepływowych, na których zaniechano tradycyjnej gospodarki. Badania powinny być skierowane na poznawanie procesów i mechanizmów przemian torfowisk na poziomie krajobrazowym, a także pełnej różnorodności fitocenotycznej towarzyszącej tym przemianom. Niezbędna rewizja syntaksonomiczna całego materiału z obszaru Polski.

Monitoring naukowy

Niezbędne stałe powierzchnie z coroczną dokumentacją fitosocjologiczną w sytuacji nagłej zmiany warunków abiotycznych lub sposobu użytkowania; częstotliwość obserwacji i dokumentacji w pozostałych przypadkach wymaga ustalenia w praktyce. W obiektach chronionych konieczna kartograficzna rejestracja stanu i areału fitocenoz w odstępach około 5 - letnich, a jeżeli dynamika ich zmian jest bardzo duża - krótszych.

Bibliografia

por. opis siedliska głównego typu

Maria Herbichowa, Lesław Wołejko