kod siedliska: 7110-1, siedlisko priorytetowe
*Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe)
podtyp: Niżowe torfowiska wysokie
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Niżowe mszary torfotwórcze typu wysokiego występują na pokładach silnie kwaśnego (pH 3,5-4,5), słabo rozłożonego i skrajnie ubogiego w związki mineralne torfu, wytworzonego w przewadze z torfowców (głównie Sphagnum magellanicum, S. fuscum i S. rubellum). W domieszce, w różnej ilości, występują dobrze rozpoznawalne szczątki wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum, wrzosu Calluna vulgaris i żurawiny błotnej Oxycoccus palustris. Miąższość warstwy torfu typu wysokiego jest zróżnicowana - od kilkudziesięciu cm do paru metrów, pod nią występują warstwy torfu przejściowego i niskiego o różnej grubości. Siedlisko występuje w różnych położeniach topograficznych - najczęściej na obszarach wododziałowych, po całkowitym wypełnieniu torfem lokalnych obniżeń terenu i dawnych zbiorników wodnych lub ich zatok. Rzadko mszary rozwijają się w obniżeniach dolinnych i pradolinnych, w miejscach, gdzie wskutek zmian w ogólnym układzie hydrologicznym nastąpiło całkowite odcięcie od wód rzecznych, gruntowych i podziemnych i utworzył się lokalny wododział.
Wielkość niżowych torfowisk wysokich jest bardzo zróżnicowana. Największe z nich i równocześnie najbardziej wypiętrzone, tzw. torfowiska kopułowe (bałtyckie), przekraczają nawet 100 ha lecz są stosunkowo nieliczne. Zaledwie na paru z nich, na bardzo małych fragmentach wierzchowiny, utrzymuje się jeszcze torfotwórcza roślinność mszarna. Torfowiska tego typu występują tylko w przymorskiej strefie, gdzie osiągają południową granicę swego występowania, wyznaczoną przez warunki klimatyczne. Znacznie liczniejsze i lepiej zachowane są torfowiska mszarne w niewielkich bezodpływowych obniżeniach wytopiskowych (tzw. torfowiska kotłowe), które często w całości są w stanie niezakłóconego wzrostu. Występują one głównie na Pojezierzu Pomorskim (szczególnie licznie na Pojezierzu Bytowskim) oraz Pojezierzu Mazurskim.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Żywe mszary ombrotroficzne na niżu to siedliska bez udziału drzew, wyjątkowo z luźno rosnącymi i karłowatymi, co najwyżej niskimi osobnikami sosny zwyczajnej i brzozy omszonej. Roślinność jest budowana przez bardzo nieliczne gatunki i wyróżnia ją obfite występowanie mchów torfowców, natomiast udział krzewinek i roślin zielnych jest zróżnicowany. Mszary wysokotorfowiskowe są złożone z dwu podstawowych elementów strukturalnych - kęp i dolinek, występujących w różnych proporcjach i posiadających odmienny skład gatunkowy. Na torfowiskach w początkowych fazach rozwoju mogą jeszcze przeważać dolinki, na kopułach kończących swój wzrost i względnie płaskich torfowiskach w zasięgu klimatu kontynentalnego dolinki są szczątkowe lub ich brak. W podtopionych dolinkach dominuje zwykle jeden gatunek torfowca, barwy zielonej (w okresach suszy - kremowej), wąskolistne rośliny zielne (1-3 gatunków) rosną pojedynczo. Kępy to najczęściej 10-50 cm wyniesienia, o powierzchni od kilkudziesięciu cm2 do l-4m2. Budują je głównie torfowce, z reguły o czerwonym lub brunatnym zabarwieniu, oraz krzewinki i wełnianka pochwowata. Na bardzo wysokich kępach mogą rosnąć nieliczne porosty i karłowate sosny, które często obumierają. Na torfowiskach we wschodniej i północno-wschodniej części niżu sosna jest wyższa, lecz rośnie bardzo luźno, w runie dominuje bagno zwyczajne Ledum palustre, dorastające do Im wysokości.
Reprezentatywne gatunki
Na kępach: *wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, *modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, *żurawina błotna Oxycoccus palustris, wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, *rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, bagno zwyczajne Ledum palustre, *wrzosiec bagienny Erica tetralix (na Pomorzu), *Sphagnum magellanicum, *S. rubellum, *S. fuscum, *S. capillifolium, *S. papillosum, *Polytrichum strictum, *Mylia anomala.
W dolinkach: *turzyca bagienna Carex limosa, *bagnica zwyczajna Scheuchzeria palustris, *przygiełka biała Rhynchospora alba, *widłaczek torfowy Lycopodiella inundata, *rosiczka długolistna Drosera anglica, *rosiczka pośrednia Drosera intermedia, rosiczka owalna Drosera obovata, Sphagnum cuspidatum, *S. fallax, *S. tenellum.
* gatunki dominujące i równocześnie charakterystyczne w znaczeniu fitosocjologicznym
Odmiany
Na niżu mszary ombrotorficzne jako kompleks kępowo-dolinkowy wykazują zróżnicowanie fizjonomiczne i florystyczne, które związane jest z cechami klimatu, zmieniającymi się w miarę przesuwania się z zachodu na wschód kraju. Dotyczy to roślinności kęp, reprezentowanej przez parę zespołów, z których część wymaga rewizji taksonomicznej oraz uściślenia obszaru występowania. Z tej grupy najbardziej rozpowszechniony jest Sphagnetum magellanici, wewnętrznie zróżnicowany na odmiany i warianty. Fitocenozy klasyfikowane jako Sphagnetum fusci, budujące wysokie kępy, rozmieszczone są głównie w północno-wschodniej części niżu. Tylko w strefie przymorskiej Pomorza oraz prawdopodobnie punktowo w Borach Dolnośląskich występuje Erico-Sphagnetum magellanici, podawany również pod innymi nazwami. Wyróżnia go występowanie gatunków o atlantyckim typie rozmieszczenia, przede wszystkim wrzosiec bagienny Erica tetralix oraz słabo zaznaczone dolinki, co być może jest wtórną cechą. Ze wschodniej i północno-wschodniej części niżu podawane są stanowiska Ledo-Sphagnetum magellanici, lecz jego rzeczywiste rozmieszczenie nie jest zbadane. Cechą wyróżniającą ten mszar jest luźno rosnąca, niska sosna i obfite występowanie bagna zwyczajnego Ledum palustre, poza tym nie towarzyszą mu dolinki, a powierzchnia całego torfowiska jest prawie płaska. Prawdopodobnie w całym pasie pojeziernym występuje Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi. Niżowe zespoły dolinkowe to Scheuchzerio-Caricetum limosae (Caricetum limosae) i Rhynchosporetum albae, oba wewnętrznie zróżnicowane pod względem ekologicznym, lecz nie geograficznym.
Możliwe pomyłki
Siedlisko rozpoznawalne na podstawie zróżnicowanej rzeźby powierzchni torfowiska, widocznej w formie łącznego występowania zbiorowisk kępowych i dolinkowych, usytuowanych z dala od mineralnych siedlisk graniczących z torfowiskiem i brzeżnych partii samego torfowiska, które częściowo otrzymują wodę kontaktującą się z podłożem mineralnym. Ewentualne pomyłki mogą dotyczyć:
1. obsuszonych torfowisk wysokich (7120), na których utrzymują się pozostałości roślinności żywych mszarów: torfowce występują w niewielkiej ilości, a dominuje wrzos zwyczajny, wełnianka pochwowata, bagno zwyczajne, trzęślica modra, ponadto wkraczają sosna zwyczajna, brzoza omszona i brzoza brodawkowana;
2. wilgotnych wrzosowisk z wrzoścem bagiennym (4010), porastających płytko zatorfione obrzeża torfowisk wysokich lub gleby z niewielką domieszką materiału organicznego. W porównaniu z mszarami wysokotorfowiskowymi brak na nich takich gatunków jak wełnianka pochwowata, modrzewnica zwyczajna, bagno zwyczajne, turzyca bagienna, bagnica zwyczajna, a torfowce są nieliczne;
3. torfowisk przejściowych (7140) o płaskiej powierzchni, korzystających jeszcze z wód gruntowych. Wyróżnia je przewaga gatunków oligo-minerotroficznych, takich jak wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, turzyca nitkowata Carex lasiocarpa, turzyca dzióbkowata Carex rostrata, Sphagnum fallax. Z gatunków wysokotorfowiskowych w większej ilości rośnie tylko żurawina błotna i wełnianka pochwowata;
4. pła mszarnego (7140), które w części oddalonej od lustra wody może już mieć wąski pas słabo wypiętrzonych kęp torfowców i wijących się dolinek, a w kolejnej strefie - inicjalne płaty boru bagiennego i brzeziny bagiennej (*91 DO).
5. zaawansowanych stadiów rozwojowych sosnowego boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum, który w naturalny sposób rozwija się na nachylonych zboczach kopuł dużych torfowisk bałtyckich. Płaty tego zespołu z dużą ilością bagna zwyczajnego mogą przypominać fitocenozy Ledo-Sphagnetum magellanici, porastającego płaskie torfowiska kontynentalne.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Roślinność kęp (Physis 51.11):
Związek Oxycocco-Ericion
Zespół
Erico-Sphagnetum magellanici mszar wysokotorfowiskowy z udziałem wrzośca bagiennego
Związek Sphagnion magellanici
Zespoły:
Sphagnetum magellanici mszar kępowy z torfowcem magellańskim
Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi (=zbiorowisko Eriophorum vaginatum-Sphagnum fallax)
zespół wetnianki pochwowatej i torfowca koń-czystego
Ledo-Sphagnetum magellanici zespół bagna zwyczajnego i torfowca magellańskiego
Roślinność dolinek (Physis 51.12)
Związek Rhynchosporion albae
Zespoły:
Caricetum limose mszar dolinkowy z turzycą bagienną
Rhynchosporetum albae mszar przygiełkowy
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Roślinność żywych torfowisk wysokich odznacza się wysoką stabilnością w warunkach naturalnie przebiegającej sukcesji. Jej etapy trwają od dziesiątków do setek lat i zależą od zmian cech klimatu ogólnego, który wpływa na skład roślinności i tempo akumulacji torfu. Koniec wzrostu następuje na skutek zrównoważenia ilości wody dostarczanej przez opady z wodą odpływającą i wyparowywaną z torfowiska. W roślinności przejawia się to zanikiem dolinek, zwieraniem kęp, obfitym rozwojem wełnianki pochwowatej i wrzosu, wkraczaniem sosny i stopniowym rozwojem boru bagiennego.
Powiązana z działalnością człowieka
Mszary wysokotorfowiskowe wybitnie szybko reagują na sztuczne obniżenie poziomu wody w torfowisku. Przejawia się to zanikiem torfowców, bujnym rozwojem wełnianki pochwowatej i wrzosu, pojawem trzęślicy modrej Molinia caerulea, wkraczaniem sosny, brzozy omszonej i brodawkowanej. Zanik typowej roślinności dolinek i kęp może nastąpić już po kilkunastu latach, a wkrótce potem tworzy się inicjalna postać boru bagiennego, suche wrzosowisko lub pojawiają się tany trzęślicy zagłuszającej większość innych gatunków. Odwodnienie połączone z sadzeniem drzew prowadzi do całkowitego ustąpienia zbiorowisk torf o twórczych i zamarcia torfowiska. Tempo i kierunki zmian wywołane eutrofizacja z powietrza nie są u nas rozpoznane (na zachodzie Europy, w regionach, gdzie masowo stosowane jest wywożenie gnojowicy na pola i prowadzona wielkoprzemysłowa hodowla trzody chlewnej, mszary wysokotorfowiskowe tracą specyfikę florystyczną przy niezmienionych warunkach wodnych). Wydeptywanie podłoża prowadzi do całkowitego ustąpienia roślin i odsłonięcia nagiego torfu; szczególnie wrażliwe są torfowce. Miejsca silnie stratowane zarastają bardzo powoli.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Mszary wysokotorfowiskowe (jako kompleks kępkowo-dolinkowy lub tylko kępkowy) na całkowicie niezaburzonych torfowiskach wysokich, o klasycznie wykształconej kopule, zajmują tylko część złoża, jaką stanowi wierzchowina kopuły. W takim położeniu kontaktują się ze stadiami rozwojowymi boru bagiennego (*91D0), wilgotnymi wrzosowiskami (4010) lub bezpośrednio z roślinnością w strefie okrajka, np. zbiorowiskiem situ rozpierzchłego Juncus effusus, mszarem z turzycą dzióbkowatą Carex rostrata, mszarem z wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium, zbiorowiskami niskich turzyc, torfowiskami przejściowymi (7140) . W granicach obszaru zajmowanego przez siedlisko w formie enklaw mogą występować zbiorniki dystroficzne (3160) w postaci jeziorek z płem mszarnym (7140) lub też małe, płytkie, nagrzane zbiorniki ze zbiorowiskami owadożernych pływaczy Utricularia, ponadto mszary zdegradowane (7120) i rynny erozyjne z pionierskimi zbiorowiskami z Rhynchospora alba (7150) .
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Główny obszar występowania obejmuje Pomorze, Pojezierze Mazurskie i Suwalskie, mniejsze skupienia są na Wysoczyźnie Białostockiej i Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, prawdopodobne stanowiska w Borach Dolnośląskich. Poza tymi regionami - pojedyncze i bardzo rozproszone stanowiska.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Żywe torfowiska wysokie, akumulując materię organiczną w postaci torfu, trwale wiążą część węgla występującego w atmosferze w postaci dwutlenku, a także pierwiastki i związki organiczne zanieczyszczające atmosferę. Dodatkowo retencjonują ogromne ilości wody (w sfagnowych torfach jej zawartość dochodzi do 97%, tj. więcej niż np. w mleku). Poprzez parowanie znacząco modyfikują lokalny klimat, zwiększając wilgotność powietrza i łagodząc amplitudy jego temperatury. Ze względu na skrajne pod względem ekologicznym warunki siedliskowe są to biotopy wyjątkowo istotne dla zachowania różnorodności biologicznej na poziomie gatunkowym i ekosystemalnym. Występuje na nich wiele gatunków prawnie chronionych, rzadkich, zagrożonych wyginięciem, ponadto gatunki reliktowe, rosnące na granicy zasięgu geograficznego lub na oderwanych stanowiskach, wyspecjalizowane pod względem ekologicznym (np. torfowce, owadożerne rosiczki) .
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Żuraw Grus grus, sowa błotna Asio flammeus, błotniak łąkowy Circus pygargus.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Torfowiska o niezaburzonych warunkach wodnych i troficznych, które nie podlegają naturalnej erozji z powodu stopnia wypiętrzenia kopuły, zachowują wszystkie cechy biocenotyczne i ekologiczne.
Inne obserwowane stany
Roślinność torfowisk stosunkowo słabo odwodnionych, nieeksploatowanych dla pozyskania torfu i z niekonserwowaną siecią rowów, spontanicznie podlega regeneracji. W dobrze uwodnionych wyrobiskach poeksploatacyjnych, powstałych zwłaszcza w wyniku dawnego, ekstensywnego wydobywania torfu, wykształcają się stadia sukcesyjne florystycznie, silnie nawiązujące do naturalnych mszarów kępowych i dolinkowych. Lokalnie na obszarach zbudowanych z silnie przepuszczalnych piasków, małe torfowiska położone w głębokich obniżeniach terenu (tzw. torfowiska kotłowe), które częściowo zarosły sosną, po serii lat bardzo mokrych mają podniesiony poziom wody, co skutkuje wypadem drzew i pobudzeniem rozwoju roślinności mszarnej.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia.
Torfowiska wysokie, w tym wszystkie duże złoża typu bałtyckiego, od ponad 200 lat były planowo włączane do gospodarki, wskutek czego uległy i nadal podlegają radykalnym, niekorzystnym z przyrodniczego punktu widzenia przemianom. Z torfowisk bałtyckich całkowicie ustąpiło ich główne zbiorowisko torfotwórcze - Sphagnetum fusci, co w znacznej mierze należy wiązać z oddziaływaniem człowieka. Na jego miejscu bardzo niewielki areał zajmuje roślinność mszarna o ograniczonej możliwości akumulacji torfu, dominują natomiast różne postaci bagiennych lub przesuszonych borów sosnowych. Stosunkowo lepiej wydaje się być zachowana roślinność małych torfowisk, często o powierzchni poniżej 5 ha, lecz dokładnych danych na ten temat brak. Łącznie aktualna powierzchnia żywych torfowisk szacowana jest na mniej niż 1% ich pierwotnego areału, który stanowił 4,3% (około 545 km2) ogółu torfowisk w Polsce. Głównymi przyczynami zaniku siedlisk były i są melioracje odwadniające, zalesianie, ekstensywna i przemysłowa eksploatacja torfu, użytkowanie jako miejsc składowania śmieci i odpadów. Wszystkie te czynniki stanowią potencjalnie zagrożenie dla jeszcze żywych mszarów. W krajobrazie rolniczym oligotroficzne mszary narażone są na eutrofizację wskutek zmywu nawozów z pól (dotyczy to zwłaszcza strefy okrajka, ale efekt może przesuwać się w głąb torfowiska) oraz eutrofizację spowodowaną przez depozycję pylastych składników gleb mineralych i dostawę związków azotu z powietrza. Nie można wykluczyć, że przekształcenia fitocenoz torfotwórczych w pewnym stopniu są związane ze zmianą termicznych cech klimatu, obserwowanych w ostatnim stuleciu lub też z osiągnięciem maksimum możliwości ich wzrostu w warunkach klimatycznych Polski (torfowiska typu bałtyckiego leżą tu na południowej granicy swego występowania).
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Pod względem gospodarczym żywe torfowiska wysokie są siedliskami o znikomej przydatności gospodarczej, wykorzystywanymi np. przez miejscową ludność dla zbioru owoców żurawiny. Ten zakres można traktować jako neutralny dla ich przyrody. Jako element krajobrazu mają unikatowe cechy i walory, co może być wykorzystane bez konfliktu z zasadami i różnymi formami ochrony przyrody w rozwijającej się turystyce kwalifikowanej, pod warunkiem zachowania określonych zasad, np. poruszania się wyłącznie po specjalnych kładkach czy obserwacji z wież widokowych. W przeszłości odwodnione i zalesione torfowiska wysokie okazały się nisko produktywne i trudne dla hodowli lasu. Doświadczenie to powinno być argumentem na rzecz całkowitego wyłączenia siedliska z gospodarki leśnej. Torf jako kopalina byt pozyskiwany na znaczną skalę, obecnie w wielu przypadkach, np. produkcji podłoża w ogrodnictwie i kwiaciarstwie, może być zastąpiony przez inne substraty.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedlisko wybitnie wrażliwe na zmiany warunków wodnych, troficznych, deptanie, zalesianie, pozyskiwanie torfu.
Zalecane metody ochrony
Wszystkie nienaruszone, w pełni funkcjonujące torfowiska wysokie powinny być bezwzględnie chronione, przede wszystkim przez zachowanie optymalnych dla nich warunków wodnych i troficznych. Dotyczy to również torfowisk będących własnością prywatnych osób. W tym celu należy podjąć stosowne rozmowy oraz rozważyć możliwości ewentualnego wykupu terenu. Możliwe jest również wynegocjowanie z właścicielem stosowania zasad ochrony bez zmiany aktu własności, akceptując np. pozyskiwanie żurawiny według dotychczasowego zwyczaju, natomiast uzyskując formalne zobowiązanie, że nie nastąpią żadne szkodliwe dla torfowiska działania. Obiektów takich jest już bardzo mało i są to torfowiska niewielkie, z reguły poniżej 5 ha. Ich łączna powierzchnia w rejonie największej koncentracji na Pojezierzu Bytowskim wynosi zaledwie około 250 ha, dla całej Polski brak dokładnych danych. Również całkowitej ochrony wymagają pozostałości dużych torfowisk bałtyckich, na których choć w części zachowały się torfotwórcze mszary.
W strefie okrajka żywych torfowisk absolutnie nie powinno się zakładać rowów opaskowych, gdyż w radykalny sposób zmieniają one budżet wodny torfowiska. Wokół śródpolnych torfowisk niezbędne jest zachowanie kilkumetrowego pasa wyłączonego z orki i uprawy, w celu zatrzymania spływu biogenów do strefy okrajka. Pozostałości żywych mszarów na dużych torfowiskach kopułowych wymagają indywidualnego sposobu postępowania, dostosowanego do stanu ich zachowania. Ich ochrona wymaga wyłączenia z jakichkolwiek planów zagospodarowania leśnego i eksploatacji torfu oraz utworzenia strefy ochronnej z takim sposobem użytkowania, który zagwarantuje utrzymanie, a w razie potrzeby podpiętrzenie poziomu wody w torfie. Szczegółowe sposoby działania wymagają współpracy botanika-torfoznawcy-ekologa z hydrologiem oraz leśnikiem-ekologiem, o ile torfowisko jest porośnięte przez zbiorowiska leśne w strefie ewentualnego oddziaływania piętrzenia wody. Najlepiej zachowane obiekty, dotąd nieobjęte ochroną rezerwatową lub w parkach narodowych, powinny być prawnie chronione. W przypadku udostępniania do celów edukacyjnych i turystycznych bezwzględnie muszą być zabezpieczone przed deptaniem poprzez budowę odpowiednich kładek. Z uwagi na skrajne zagrożenie istniejących jeszcze żywych torfowisk wysokich i ich znikomy udział w ogólnej puli złóż torfowych w Polsce torfowiska te generalnie należy wyłączyć z planów eksploatacji torfu.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt, ochrona zasobów torfu, ochrona krajobrazu.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Rezerwaty Janiewickie Bagno, Jeziorka Chośnickie, Lewice. Prowadzone są zabiegi stabilizujące lub podnoszące poziom wody poprzez blokadę jej odpływu w rowach odwadniających. Podlegają one Wojewódzkim Konserwatorom Przyrody.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Pilnej inwentaryzacji wymagają wszystkie małe torfowiska, które dotąd nie były uwzględniane w statystykach dotyczących liczby i powierzchni złóż oraz nie zostały rozpoznane pod względem stanu roślinności. Na torfowiskach tych oraz na torfowiskach, gdzie badania przeprowadzono ponad 20 lat temu, powinny być przeprowadzone inwentaryzacje fitosocjologiczne, a na wybranych, szczególnie wartościowych obiektach również kartowanie roślinności. Konieczne jest podjęcie badań nad: geograficznym zróżnicowaniem roślinności mszarnej, tempem i kierunkiem jej współczesnych przemian, z równoczesnym uwzględnieniem historii rozwoju złóż, wielkością depozycji i akumulacji pierwiastków biogennych i metali ciężkich, rzeczywistym bilansem wodnym w obecnych warunkach klimatycznych.
Monitoring naukowy
Na torfowiskach kopułowych typu bałtyckiego położonych w różnych mezoregionach Polski północnej należy założyć powierzchnie monitoringowe dla dokumentowania zmian jakościowych i przestrzennych roślinności metodą kartowania w małej i dużej skali. Równocześnie powinna być w sposób ciągły monitorowana hydrologia tych torfowisk, co jest niezbędne dla określenia bieżących tendencji i długookresowych prognoz rozwoju roślinności i ogólnego stanu siedliska. Na wybranych torfowiskach kotłowych niezbędny jest monitoring mikrostruktury powierzchni torfowisk i odpowiadającej jej roślinności, na wybranych obiektach położonych w krajobrazie śródpolnym monitoring flory i zbiorowisk roślinnych pod kątem wkraczania gatunków minerotroficznych w strefę kopuły torfowiska i okrajka. Równolegle powinien być prowadzony monitoring zawartości pierwiastków biogennych i metali ciężkich w wodzie i roślinach.
Bibliografia
GOS K., HERBICHOWA M. 1991. Szata roślinna wybranych torfowisk mszarnych północno-zachodniej części Pojezierza Kaszubskiego. Zesz. Nauk. UG. Biologia 9: 27-72.
HERBICHOWA M. 1979. Roślinność atlantyckich torfowisk Pobrzeża Kaszubskiego. GTN. Acta Biologica 5: 5-50.
HERBICHOWA M. 1998. Ekologiczne studium rozwoju torfowisk wysokich właściwych na przykładzie wybranych obiektów z środkowej części Pobrzeża Bałtyckiego. Wyd. UG. Gdańsk, ss. 119.
JASNOWSKI M. 1960. Torfowisko wysokie w dolinie Odry u jej ujścia do Zalewu Szczecińskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 25:99-124.
JASNOWSKI M. 1962. Torfowiska wrzosowiskowe typu atlantyckiego na Nizinie Szczecińskiej. Bad. Fizj. Pol. Zach. 10: 187-203.
JASNOWSKI M. 1972. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk. Phytocoenosis. 1.3: 193-208.
KRÓL S. 1968. Zespoły roślinne i warunki siedliskowe rezerwatu Janiewickie Bagno koło Sławna na Pomorzu Zachodnim. Ochr. Przyr. 33: 139-165.
PACOWSKI R. 1967. Budowa i stratygrafia torfowiska Wieliszewo na Pomorzu Zachodnim. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 76: 101-196.
Maria Herbichowa