kod siedliska: 7140
Torfowiska przejściowe i trzęsawiska
(przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea nigrae)
Definicja
Torfowiska rozwijające się przy powierzchni oligo- do mezotroficznych wód, o pośrednim typie zasilania, tj. korzystające z wody opadowej i w części również podziemnej lub powierzchniowej, porośnięte przez różnorodne torfotwórcze zbiorowiska roślinne, w formie kołyszących się na powierzchni wody kożuchów, pływających dywanów (pła), trzęsawisk, zbudowanych przez średnio wysokie i niskie turzyce, torfowce i mchy brunatne.
Charakterystyka
Torfowiska przejściowe i trzęsawiska pod względem warunków hydrologicznych, troficznych, charakteru roślinności i stanu dynamicznego mają cechy pośrednie między typowymi torfowiskami niskimi a torfowiskami wysokimi. Rozwijają się wszędzie tam, gdzie wskutek zaawansowania procesu akumulacji torfu nastąpiła częściowa izolacja powierzchni torfowiska od wpływu wód minerotroficznych i w bilansie wodnym torfowiska istotne i coraz większe znaczenie mają wody pochodzenia atmosferycznego. Docierające jeszcze do powierzchni torfowiska wody minerotroficzne są słabo ruchliwe lub stagnują. Ich odczyn jest umiarkowanie lub silnie kwaśny, a trofia niska lub bardzo niska. Pochodną takich warunków jest dalsze pogłębianie się deficytu soli mineralnych i równocześnie wzrost zakwaszenia podłoża torfowego w toku dalszego rozwoju torfowiska. Siedlisko charakteryzuje się bardzo wysokim stopniem uwilgocenia, najczęściej jest przesycone wodą. Powstaje wskutek naturalnego lub przyspieszonego lądowienia zbiorników wodnych (odgórnego, rzadziej oddolnego). Torfowiska przejściowe stanowią odrębne jednostki przestrzenne bardzo różnej wielkości lub też są elementem w obrębie większych kompleksów torfowych, w tym torfowisk wysokich, gdzie mogą zajmować strefę okrajka lub obrzeży zbiorników wodnych w obrębie wierzchowiny. W Polsce siedlisko występuje głównie w młodoglacjalnym krajobrazie w północnej części niżu, zwłaszcza na obszarach sandrowych, obfitujących w obniżenia pochodzenia wytopiskowego, częściowo wypełnione wodą lub też w całości wypełnione torfem. Podobne położenie zajmuje w utworach morenowych. W górach torfowiska przejściowe występują przede wszystkim w Sudetach. Poza klasycznym położeniem na obrzeżach drobnych zbiorników wodnych na torfowiskach subalpejskich w Karkonoszach i w Górach Izerskich wykształciły się również w piętrze regla górnego i dolnego na łagodnych zboczach (torfowiska przejściowe wiszące) oraz na najniższych terasach nadzalewowych Izery i większych potoków (torfowiska przejściowe dolin rzecznych). W Tatrach są wybitnie rzadkie i zajmują znikomą powierzchnię, podobnie jak w Bieszczadach, gdzie ograniczone są do okrajków paru torfowisk wysokich. Na Podhalu ich resztki utrzymują się przy lepiej zachowanych torfowiskach wysokich. Siedlisko ma w zdecydowanej przewadze naturalną genezę, może jednak wykształcać się w warunkach półnaturalnych jako etap sukcesji w potorfiach.
Pod względem fitocenotycznym torfowiska przejściowe i trzęsawiska reprezentowane są przez szereg zespołów roślinnych w postaci pozbawionych mikroreliefu, płaskich mszarów, zdominowanych przez 1-2 gatunki roślin naczyniowych i zwykle jeden gatunek torfowca. Część fitocenoz ma wybitnie pionierski charakter i postać jedno- lub dwugatunkowych agregacji wkraczających na swobodną powierzchnię wodną. Większość ma jednak stabilny charakter, co powoduje, że stadium torfowiska przejściowego wykształconego w wyniku naturalnych procesów może trwać dziesiątki lub setki lat. Generalna zasada ochrony w takiej sytuacji sprowadza się do zagwarantowania naturalnych warunków wodnych i troficznych, które decydują o stanie dynamicznym fitocenoz torfowiska oraz kierunku i tempie rozwoju ekosystemu torfowiskowego.
Podział na podtypy
Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na terenie Polski wykazują różnice co do warunków występowania i składu gatunkowego fitocenoz na obszarze niżu i gór. Wynikają z tego również implikacje praktyczne, dotyczące zasad ich ochrony. Na tej podstawie w obrębie typu wyróżniono dwa podtypy:
7140-1 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu
7140-2 Górskie torfowiska przejściowe i trzęsawiska
Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae zbiorowiska torfowisk niskich, przejściowych i dolinek
na torfowiskach wysokich
Rząd Scheuchzerietalia palustris torfotwórcze zbiorowiska torfowisk przejściowych i dolinek
na torfowiskach wysokich
Związek Rhynchosporion albae mszary przejściowo-torfowiskowe i dolinkowe
Zespół Caricetum limosae mszar dolinkowy z turzycą bagienną
Podzespoły: Caricetum limosae typicum, Caricetum limosae sphagnetosum fallacis
Zespół Rhynchosporetum albae mszar przygiełkowy
Podzespoły: Rhynchosporetum albae typicum Rhynchosporetum albae sphagnetosum maji
Rhynchosporetum albae sphagnetosum fallacis Rhynchosporetum albae
cladopodielletosum fluitantis
Zespół Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi* zespół wełnianki wąskolistnej
i torfowca kończystego
Związek Caricion lasiocarpae zbiorowiska wąskolistnych turzyc na silnie kwaśnych
torfowiskach przejściowych, o subborealnym typie rozmieszczenia
Zespół Caricetum lasiocarpae zespół turzycy nitkowatej
Podzespoły: Caricetum lasiocarpae typicum Caricetum lasiocarpae sphagnetosum fallacis
Caricetum lasiocarpae campylietosum stellati
Zespół Caricetum rostratae zespół turzycy dzióbkowatej (w tym podzespół ze Sphagnum fallax =
Carici rostratae-Sphagnetosum apiculati, w polskiej literaturze często podawany jako Sphagno-
Caricetum rostratae, z podzespołami: Sphagno-Caricetum rostratae typicum, Sphagno
Caricetum rostratae sphagnetosum riparii, Sphagno-Caricetum rostratae sphagnetosum
fallacis, a także zespół Carici rostratae-Drepanocladetum fluitantis*)
Zespół Junco filiformis-Sphagnetum recurvi* zespół situ cienkiego
Zespół Caricetum diandrae zespół turzycy obłej
Podzespoły: Caricetum diandrae typicum Caricetum diandrae paludelletosum
Caricetum diandrae scorpidietosum
Zespoły:
Caricetum chordorrhizae zespół turzycy strunowej
Caricetum heleonastes zespół turzycy torfowej
Rząd Caricetalia nigrae kwaśne młaki niskoturzycowe
Związek Caricion nigrae kwaśne młaki niskoturzycowe
Zespoły:
Calamagrosfiefum neglectae *zespół trzcinnika prostego
Carici echinatae-Sphagnetum *zespół turzycy gwiazdkowatej
Caricetum nigrae (subalpinum) zespół turzycy pospolitej
Carici canescentis-Agrostietum caninae kwaśna młaka
Poza systemem
Zbiorowisko z Calla palustris zbiorowisko z czermienią błotną
Zbiorowisko z Menyanthes trifoliata zbiorowisko z bobrkiem trójlistkowym
Zbiorowisko z Comarum palustre zbiorowisko z siedmiopalecznikiem błotnym
* zespoły niewymienione w opracowaniu W. Matuszkiewicza (2001)
Bibliografia
BRZEG A., KUŚWIK H., MELOSIK I., URBAŃSKI R 1995. Flora i roślinność projektowanego rezerwatu przyrody „Toporzyk" w Drawskim Parku Krajobrazowym. Bad. Fizj. Pol. Zach., ser. B, 44: 51-76.
BRZEG A., KUŚWIK H, MELOSIK I., URBAŃSKI R 1996. Flora i roślinność projektowanego rezerwatu przyrody „Zielone Bagna" w Drawskim Parku Krajobrazowym. Bad. Fizj. Pol. Zach., ser. Botanika, 45: 121-145.
DIERSSEN K. 1982. Die wichtigsten Pflanzengesellschaften der Moore in NW-Europas. Conservatoire et Jardin botaniques, Geneve, ss. 382.
DIERSSEN K. 1978. Some aspects of the classification of oligotrophic and mesotrophic mire communities in Europę. Colloques phytosociol. VII, Sols tourbeux, Lille: 399-423.
DIERSSEN K. 1996. Vegetation Nordeuropas. Verlag Eugen Ulmer. Stuttgart, ss. 838.
FABISZEWSKI J. 1985. Szata roślinna. W: A. Jahn (red.) Karkonosze polskie. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź. s. 191-246.
FIJAŁKOWSKI D. 1959. Szata roślinna jezior Łęczyńsko-Włodawskich i przylegających do nich torfowisk. Ann. UMCS, B, 14: 131-206.
GOS K., HERBICHOWA M. 1991. Szata roślinna wybranych torfowisk mszarnych północno-zachodniej części Pojezierza Kaszubskiego. Zesz. Nauk. UG. Biologia 9: 27-72.
HERBICH J. 1982. Zróżnicowanie i antropogeniczne przemiany roślinności Wysoczyzny Staniszewskiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Bot., 63,. ss. 162.
HERBICH J. 1994. Przestrzenno-dynamiczne zróżnicowanie roślinności dolin w krajobrazie młodoglacjalnym na przykładzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot. 76: 1-175.
HERBICH J., HERBICHOWA M., SIEMION D. 1994. Stan zachowania flory i zbiorowisk roślinnych Torfowisk Kawęczyńskich (Mechowisk Sulęczyńskich) oraz zasady i program ich ochrony. Dla Woj. Konserwatora Przyrody w Gdańsku. Mscr.
HERBICHOWA M. 1998. Torfowiska kotłowe i stanowisko Carex chordorrhiza w Żurominie. W: . Herbich J, Herbichowa M. (red.) Szata roślinna Pomorza - zróżnicowanie, dynamika, zagrożenia, ochrona. Przewodnik Sesji Terenowych 51. Zjazdu PTB. Gdańsk: 199-212.
JASNOWSKA J, JASNOWSKI M. 1983. Zbiorowiska roślinne związku Caricion lasiocarpae V. d. Bergh. ap. Lebr. 49. torfowisk mszarnych na Pojezierzu Bytowskim. Zesz. Nauk. AR w Szczecinie, 104: 65-80.
JASNOWSKA J., JASNOWSKI M. 1981. Kotłowe torfowiska mszarne na Pojezierzu Bytowskim. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu. 1 34: 1 3-37.
JASNOWSKI M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc. Sc. Stetinensis, 10., ss. 340.
JASNOWSKI M. 1972. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk. Phytocoenosis. 1.3: 193-208.
JASNOWSKI M. 1975. Torfowiska i tereny bagienne w Polsce. W: Kac. N. J., Bagna kuli ziemskiej. PWN, Warszawa: 356-390.
JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., MARKOWSKI S. 1968. Ginące torfowiska wysokie i przejściowe w pasie nadbałtyckim Polski. Ochr. Przyr. 33: 69-124.
JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., FRIEDRICH S. 1986. Roślinność rzeczna, torfowiskowa i źródliskowa projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. W: Agapow L, Jasnowski M. (red.) Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego, Gorz. Tow. Nauk., Gorzów: 69-94.
MATULA J., WOJTUN W., TOMASZEWSKA K., ŻOŁNIERZ L. 1997. Torfowiska polskiej części Karkonoszy i Gór Izerskich. Ann. Silesiae 27:123-140.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, ss. 537.
PAŁCZYŃSKI A. 1975. Bagna Jaćwieskie. Pradolina Biebrzy. Roczn. Nauk. Roi. , ser. D, Monografie, 145. PWN, ss. 232 + Tab.
PIĘKOŚ-MIRKOWA H., MIREK Z. 1996. Zbiorowiska roślinne. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrz. Park Narodowy, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków, 237-274.
POTOCKA J. 1996. Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. I. Torfowiska i ich charakterystyka florystyczna. Acta Univ. Wratisl. 1886, Prace Bot. LXX: 141-179.
POTOCKA J. 1997. Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. II. Charakterystyka fitosocjologiczna. Acta Univ. Wratisl. 1886, Prace Bot. LXX: 141-179.
POTOCKA J. 1999. Współczesna szata roślinna Wielkiego Torfowiska Batorowskiego. Szczeliniec 3: 49-99.
POTOCKA J. 2000. Stan zachowania oraz geomorfologiczne i hydrologiczne uwarunkowania rozmieszczenia torfowisk w Górach Izerskich. Przyr. Sudetów Zach. 3: 35-44.
TOLPA S. 1949. Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich. Roczn. Nauk Roln. 52, 5-73.
TOLPA S. 1985. Torfowiska. W: Jahn A. (red.), Karkonosze polskie. Zakł. Naród. im. Ossolińskich Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź,, s. 291-318.
WOJTERSKA M., STACHNOWICZ W, MELOSIK I. 2001. Flora i roślinność torfowiska nad jeziorem Rzecińskim koło Wronek. W: Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przew. do sesji teren. 52. Zjazdu PTB: 211-219.
Maria Herbichowa