kod siedliska: 7140-1
Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Torfowiska przejściowe i trzęsawiska występują: 1) w zatokach lub wokół oligo-, oligo-mezo- i mezotroficznych zbiorników wodnych z wodą stagnującą lub w bardzo słabym stopniu ruchliwą, 2) w formie swobodnie pływających wysp w tych zbiornikach, 3) w bezodpływowych obniżeniach terenu całkowicie wypełnionych torfem, z poziomem wody tuż przy płaskiej powierzchni, okresowo powyżej niej, 4)w zatorfionych obniżeniach z zachowaną soczewką wody zamkniętą wskutek odgórnego lądowienia jezior, 5) w podtopionej strefie okrajkowej torfowisk wysokich, 6) na wierzchowinach torfowisk wysokich na obrzeżach dystroficznych jeziorek, tzw. tobołków i innych podobnych zbiorników, 7) w nieckach dawniej zajętych przez jeziora, w których obniżony został poziom wody, lecz przynajmniej okresowo jej lustro występuje ponad dnem jeziora. Siedlisko może mieć także wtórny charakter i występować w bardzo dobrze uwodnionych potorfiach. W klasycznej formie roślinność tego typu torfowisk tworzą zbiorowiska emersyjne, dostosowujące się do aktualnego poziomu wody. Budujące je rośliny zakorzenione są w przewodnionej warstwie powierzchniowej, która pod naciskiem silnie ugina się i faluje, może nawet ulec przerwaniu. Siedlisko zasilane jest w różnej proporcji przez wody opadowe i wody powierzchniowe, czasem również pod powierzchniowe. Pod względem zasobności w biogeny jest to siedlisko oligo-, oligo-mezotroficzne i mezotroficzne, odczyn wód i torfu jest silnie kwaśny do słabo kwaśnego. We wszystkich przypadkach stanowi ono element kompleksu przestrzennego, w skład którego wchodzi albo zbiornik wodny, teren bagienny i rozwijające się torfowisko zróżnicowane pod względem ekologicznym i roślinnym, albo tylko obszar bagienny i torfowisko, które także nie jest w pełni jednorodnym układem przyrodniczym.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Roślinność torfowisk przejściowych i trzęsawisk jest bardzo zróżnicowana florystycznie, ale wspólną cechą fitocenoz jest dwuwarstwowa struktura, na którą składają się warstwa mszysta i zielna; gatunki drzewiaste przy stałych warunkach wodnych mogą osiedlać się tylko sporadycznie i na krótki czaS. Warstwę mszystą budują albo torfowce (wyłącznie lub w przewadze), i wtedy najczęściej jest ona bardzo zwarta, albo mchy właściwe, których udział może być bardzo zróżnicowany. Warstwa ta jest spajana przez kłącza i korzenie roślin naczyniowych, których zwarcie może być bardzo różne, nawet od 5 do 90%. Najczęściej są to zbiorowiska skrajnie ubogie florystycznie, rzadko liczba gatunków w płacie przekracza 20. Zarówno w warstwie zielnej, jak i mszystej zaznacza się dominacja 1,2 gatunków. Powoduje to, że fitocenozy mają wygląd: 1) płaskiego, dywanowego mszaru torfowcowego z nielicznymi gatunkami z grupy turzycowatych o niskim wzroście (np. wełnianki wąskolistnej Eriophorum angustifolium, przygiełki białej Rhynchospora alba, turzycy dzióbkowatej Carex rostrata, turzycy nitkowatej Carex lasiocarpa), 2) turzycowiska z torfowcami, 3) mechowiska z turzycami, 4) turzycowiska ze znaczą domieszką roślin dwuliściennych, np. pięciopalecznika błotnego Comarum palustre, bobrka trój listkowego Menyanthes trifoliata, 5) unoszącego się na powierzchni wody, słabo splątanego kożucha pionierskich gatunków wkraczających na otwarte lustro wody, jak czermień błotna Calla palustris, bobrek trójlistkowy, pięciopalecznik błotny.
Reprezentatywne gatunki
*Turzyca bagienna Carex limosa, *turzyca nitkowata Carex lasiocarpa, *turzyca dwupręcikowa Carex diandra, turzyca strunowa Carex chordorrhiza, *turzyca dzióbkowata Carex rostrata, turzyca skąpokwiatowa Carex pauciflora (tylko w NE części niżu), czermień błotna Calla palustris, pięciopalecznik błotny Comarum palustre, *przygiełka biała Rhynchospora alba, *wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, wełnianeczka alpejska Baeothryon alpinum, *bagnica zwyczajna Scheuchzeria palustris, rosiczka długolistna Drosera anglica, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, trzcinnik prosty Calamagrostis stricta, Sphagnum cuspidatum, S. fallax, S. majus, S. contortum, S. angustifolium, S. riparium, S. flexuosum, S. teres, Scorpidium scorpioides, Drepanocladus revolvens, Calliergon giganteum, Calliergon stramineum, Campylium stellatum, Bryum pseudotriquetrum, Paludella squarrosa.
* gatunki dominujące i jednocześnie charakterystyczne z fitosocjologicznego punktu widzenia.
Odmiany
Na niżu siedlisko reprezentowane jest przez co najmniej 9 zespołów roślinnych i bardzo liczne podzespoły i warianty oraz przez kilka skąpogatunkowych zbiorowisk. Należy przyjąć, że nie jest to pełna gama odmian siedliska, gdyż roślinność torfowisk przejściowych wymaga w dalszym ciągu badań terenowych oraz generalnej rewizji materiału w aspekcie ekologiczno-florystycznym i geograficznym. Najważniejszymi odmianami są w grupie silnie kwaśnych dywanowych mszarów zespoły Caricetum limosae (z udziałem bagnicy zwyczajnej Scheuchzeria palustris lub bez tego gatunku) i Rhynchosporetum albae, a w grupie trzęsawiskowych zespołów, na nieco mniej kwaśnym podłożu, Caricetum lasiocarpae i Caricetum diandrae, a także znacznie rzadszy od obu poprzednich Caricetum chordorrhizae.
Możliwe pomyłki
Florystycznie poszczególne odmiany siedliska nawiązują do: 1) zbiorowisk dolinkowych na żywych torfowiskach wysokich, które jednak zawsze występują w kompleksie ze zbiorowiskami kępowymi (*7110), 2) zasadowych (alkalitroficznych) torfowisk soligenicznych przepływowych, które zasilane są wyłącznie przez wody podziemne, często zasobne w wapń i porośnięte przez emersyjne mechowiska, rozmieszczone w ponadzalewowej części dolin rzecznych (7230), 3) kwaśnych mechowisk i turzycowisk zasilanych przez wody gruntowe, 4) bagiennych zbiorowisk wysokoturzycowych, które jednak w zdecydowanej większości występują na siedliska eu- i mezotroficznych w strefie zalewów wysokich i średnich, 5) zbiorowisk mszarnych, które powstają w obniżeniach na podłożu nagiego kwaśnego torfu (7150).
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Rhynchosporion albae
Zespół Caricetum limosae mszar dolinkowy z turzycą bagienną
Podzespoły: Caricetum limosae typicum, Caricetum limosae sphagnetosum fallacis
Zespół Rhynchosporetum albae mszar przygiełkowy
Podzespoły: Rhynchosporetum albae typicum, Rhynchosporetum albae sphagnetosum maji
Rhynchosporetum albae sphagnetosum fallacis, Rhynchosporetum albae cladopodielletosum
fluitantis
Zespół Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi zespół wełnianki wąskolistnej
i torfowca kończystego
Związek Caricion lasiocarpae
Zespół Caricetum lasiocarpae zespół turzycy nitkowatej
Podzespoły: Caricetum lasiocarpae typicum, Caricetum lasiocarpae sphagnetosum fallacis,
Caricetum lasiocarpae campylietosum stellati
Zespół Caricetum rostratae zespół turzycy dzióbkowatej (w tym podzespół ze Sphagnum fallax =
Carici rostratae-Sphagnetosum apiculati, w polskiej literaturze często podawany jako
Sphagno-Caricetum rostratae
Zespół Caricetum diandrae zespół turzycy obłej
Podzespoły: Caricetum diandrae typicum, Caricetum diandrae paludelletosum,
Caricetum diandrae scorpidietosum
Zespół Caricetum chordorrhizae zespół turzycy strunowej
Zespół Caricetum heleonastes zespół turzycy torfowej
Związek Caricion nigrae
Zespół Calamagrostietum neglectae* zespół trzcinnika prostego
Zespół Carici canescentis-Agrostietum caninae kwaśna młaka
Poza systemem
Zbiorowisko z Calla palustris zbiorowisko z czermienią błotną
Zbiorowisko z Menyanthes trifoliata zbiorowisko z bobrkiem trójlistkowym
Zbiorowisko z Comarum palustre zbiorowisko z siedmiopalecznikiem błotnym
* zespoły nie wymienione w opracowaniu W. Matuszkiewicza (2001)
Dynamika roślinności
Dynamika spontaniczna
Fitocenozy o naturalnej genezie, stabilne, ewoluują bardzo wolno wraz ze starzeniem się i lądowieniem zbiorników wodnych, zbiorowiska w potorfiach są mniej trwałe.
Dynamika powiązana z działalnością człowieka
Obniżenie poziomu wody, w zależności od skali zmiany, przyspiesza sukcesję i zmiany w fitocenozach w kierunku zaniku gatunków wymagających znacznego zanurzenia w wodzie, zwierania się warstwy zielnej, wkraczania gatunków wysokotorfowiskowych, roślinności krzewistej i drzewiastej. Tempo i kierunki tych zmian są bardzo słabo rozpoznane.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Siedlisko zawsze stanowi element złożonego układu, składającego się z reguły z siedlisk wodnych, wodno-ziemnych i ziemnych. Może się bezpośrednio kontaktować ze zbiornikami oligotroficznymi, dystroficznymi (3160), mezotroficznymi, jeziorami lobeliowymi (3110), wilgotnymi wrzosowiskami (4110), zbiorowiskami kompleksu kępkowo-dolinkowego na wierzchowinach torfowisk wysokich (*7110), inicjalnymi postaciami boru bagiennego (*91D0-2), zasadowymi torfowiskami źródliskowymi i przepływowymi (7230), inicjalnymi postaciami kwaśnego olsu, mezotroficznymi, kwaśnymi szuwarami wielkoturzycowymi.
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Siedlisko szczególnie częste w północnej części Polski. Największa koncentracja w rejonach występowania wytopisk w krajobrazie sandrowym (Pojezierze Bytowskie, Bory Tucholskie, Pojezierze Drawskie, Równina Charzykowska, Puszcza Augustowska), stosunkowo rzadsze w krajobrazie morenowym. Na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim dość częste, w pozostałej części niżu i pasie wyżyn rozproszone.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Siedlisko w skali kraju zajmuje znikomą powierzchnię, na poszczególnych stanowiskach areał fitocenoz wynosi od kilkudziesięciu do kilkuset m2, rzadziej jest większy. Należy do grupy siedlisk skrajnych, dostępnych tylko dla nielicznej grupy gatunków o wąskiej skali ekologicznej. Siedlisko torfotwórcze, element kompleksów przestrzennych na poziomie krajobrazowym, miejsce występowania gatunków rzadkich, chronionych, zagrożonych, w tym z Polskiej Czerwonej Księgi (turzycy bagiennej Carex limosa, turzycy strunowej Carex chordorrhiza, wątlika błotnego Hammarbya paludosa, wełnianeczki alpejskiej Baeotryon alpinum, chamedafne północnej Chamaedaphne calyculata, brzozy karłowatej Betula nana - na jedynym stanowisku na niżu), gatunków reliktowych we florze kraju, rosnących na skraju geograficznego zasięgu lub na oderwanych stanowiskach.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Sierpowiec błyszczący Drepanocladus vernicosus, potencjalnie Saxifraga hirculus, parzęchlin długoszczecinowy Meesia longiseta.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Bocian czarny Ciconia nigra, żuraw Grus grus, gadożer Circaetus gallicus, zielonka Porzana parva.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Niezaburzone warunki wodne i troficzne stwarzają optymalne możliwości długotrwałego występowania i rozwoju fitocenoz.
Inne obserwowane stany
Osiadanie pła mszarnego w wyniku obniżenia poziomu wody, powstawanie klifowych uskoków na granicy torfu wysokiego i mszarnego pła, wkraczanie pojedynczych drzew, rozwój kęp Eriophorum vaginatum, całkowite zniszczenie pła mszarnego wskutek wapnowania i nawożenia zbiornika oligotroficznego.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Siedlisko ustępujące wskutek 1) dawnych i kontynuowanych prac melioracyjnych do celów gospodarki leśnej i łąkarskiej, 2) eutrofizujących zmywów w krajobrazie rolniczym, 3) lokalnego wprowadzania ścieków i innych zanieczyszczeń bytowych, 4) prób uproduktywnienia małych zbiorników wodnych lub przystosowania fragmentów silnie podtopionego okrajka do hodowli ryb, 5) zasypywania gruzem i innymi odpadami w sąsiedztwie rozbudowujących się miejscowości lub skupisk domków letniskowych. Względnie dobrze zachowane w otoczeniu leśnym, chociaż i tam zredukowane w wyniku powiększania terenu pod uprawy drzew. Dokładny bilans zmian przestrzennych i jakościowych trudny do stwierdzenia z powodu wyłącznie sporadycznych obserwacji, a także bieżących zmian wynikających z odstępowania od ekstensywnego wykorzystywania części terenów podmokłych.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Pod względem gospodarczym siedlisko całkowicie nieproduktywne.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedlisko wybitnie wrażliwe na zmiany stosunków wodnych i troficznych, zanieczyszczenia chemiczne, zmiany odczynu, wydeptywanie.
Zalecane metody ochrony
Podstawową, a zarazem optymalną metodą ochrony jest zachowanie naturalnego poziomu wody, a jeżeli został on obniżony, to przywrócenie do stanu pierwotnego lub maksymalnie mu bliskiego. Istotna jest przy tym analiza warunków hydrologicznych całego układu przestrzennego, którego częścią jest torfowisko przejściowe, i kompleksowa ochrona tego układu. W przypadku mszarów i trzęsawisk wokół zbiorników wodnych, wypełnionych torfem małych torfowisk kotłowych, trzęsawisk w misach pojeziomych, z których odprowadzono sztucznie część wody, usilnie zaleca się stopniowe jej podpiętrzanie poprzez zasypanie rowów, budowę zastawek i przetamowań utrudniających lub uniemożliwiających dalszy odpływ (ten aspekt ściśle wiąże się z odbudową zniszczonej retencji). W miejscach udostępnionych np. do celów edukacyjnych lub połowu ryb bezwzględnie konieczne są kładki zabezpieczające przed wydeptywaniem. W otoczeniu śródpolnym zaleca się zachowanie na mineralnym brzegu torfowiska kilkumetrowego pasa wyłączonego z orki (np. o charakterze użytku zielonego, co jest powszechnie praktykowane w tradycyjnej gospodarce rolnej np. na Pojezierzu Kaszubskim). W położeniach śródleśnych zaleca się nieprzeprowadzanie zrębów zupełnych w bezpośredniej zlewni torfowiska oraz nie zrzucanie na jego powierzchnię gałęzi i ściętych drzew. W każdym przypadku torfowisko powinno być zabezpieczone przed składowaniem śmieci i odpadów bytowych, w przypadku gruntów prywatnych, w miarę możliwości, również przed radykalną zmianą sposobu użytkowania, np. jako miejsca hodowli ryb.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Stanowiska chronionych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, ochrona krajobrazu, ochrona jezior lobeliowych.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Siedlisko chronione jest m.in. w Drawieńskim Parku Narodowym, Parku Narodowym Borów Tucholskich, Wigierskim Parku Narodowym, dość licznych rezerwatach w parkach krajobrazowych: Drawskim, Doliny Słupi, Kaszubskim, Wdzydzkim, Zaborskim, Bory Tucholskie oraz w rezerwatach poza parkami. Prowadzona jest ochrona bierna, w pojedynczych przypadkach również czynna (np. rezerwaty Leśne Oczko, Kurze Grzędy, Jeziorka Chośnickie), polegająca na blokadzie odpływu wód z dystroficznych zbiorników i stopniowym, samoczynnym podnoszeniu się pła torfowcowego. W niektórych rezerwatach i użytkach ekologicznych, poprzez samo ich utworzenie, zabezpieczony jest również proces regeneracji mszarów dywanowych i mszarów przejściowotorfowiskowych w dawnych potorfiach.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Ogólne rozmieszczenie torfowisk przejściowych i trzęsawisk jest rozpoznane, natomiast w dalszym ciągu powinny być rejestrowane wszystkie niewielkie i dobrze zachowane obiekty z tej grupy, gdyż ich rzeczywista liczba, zagęszczenie, aktualny stan roślinności i zagrożenia są bardzo słabo udokumentowane. Konieczne jest zintensyfikowanie badań nad zróżnicowaniem, ekologią i syntaksonomią fitocenoz ze związku Caricion lasiocarpae, które odznaczają się bardzo dużym wewnętrznym zróżnicowaniem w obrębie zespołów, a ponadto wymagają rewizji chorologicznej, uwzględniającej zasadniczą odrębność geobotaniczną północno-wschodniej części Polski w stosunku do pozostałej części niżu.
Monitoring naukowy
Monitoringiem należy objąć:
1. torfowiska przejściowe położone na wybranych obszarach użytkowanych rolniczo (co 5 lat rejestracja stanu roślinności, zawartości biogenów, odczynu) ze szczególnym uwzględnieniem obiektów otoczonych przez pola intensywnie użytkowane,
2. areał, jaki zajmują torfowiska przejściowe w różnych typach krajobrazu i o różnym typie zagospodarowania przestrzennego (rejestracja co 5 lat na podstawie zdjęć lotniczych), z uwzględnieniem obszarów leśnych, użytkowanych rolniczo, nieleśnych wyłączonych z użytkowania rolniczego, położonych w strefie intensyswnej zabudowy rekreacyjnej, wiejskiej i miejskiej.
Bibliografia
Por. opis siedliska głównego typu.
Maria Herbichowa