kod siedliska: 7150-1
Obniżenia na podłożu torfowym
z roślinnością ze związku Rhynchosporion albae
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
W niżowej części kraju siedlisko występuje w obrębie wilgotnych, płytko zatorfionych lub piaszczystych obrzeży torfowisk wysokich, zajętych głównie przez roślinność wrzosowiskową, w wilgotnych, okresowo mokrych obniżeniach międzywydmowych w strefie wydm ustabilizowanych, prawdopodobnie także na polach deflacyjnych i obniżeniach związanych z wydmami ruchomymi, na obrzeżach jezior oligotroficznych i torfowisk przejściowych w krajobrazie sandrowym, ponadto w wyrobiskach po eksploatacji torfu i zrywaniu darni, na torfowiskach wysokich w miejscach wykorzystywanych przez dziki i zwierzynę płową do kąpieli błotnych, a przez żurawie do tańców godowych. We wszystkich odnotowanych dotąd przypadkach zajmuje bardzo małe powierzchnie, poszczególne płaty są rozproszone lub pojedyncze, a ich wielkość mieści się w przedziale od około jednego do kilkunastu m2.
Na torfowiskach górskich odsłonięty nagi torf na torfowiskach wysokich występuje w nachylonych częściach złoża, co powoduje spływ wody i erozję powierzchni torfowiska. Proces ten prowadzi do powstania płytkich lub głębszych rynien oraz obniżeń w kształcie stawków, pozbawionych roślinności lub zasiedlanych przez nieliczne gatunki. Wymienione formy obniżeń tworzą tzw. kompleks erozyjny torfowiska, udokumentowany dotąd z torfowisk subalpejskich w Karkonoszach. Nie jest pewne, czy i w jakim stopniu formy te ściśle odpowiadają definicji siedliska w zakresie roślinności.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Dane z Polski o roślinności odpowiadającej definicji siedliska są tak skąpe, że wygląd i struktura fitocenoz mogą być tylko bardzo ogólnie określone. Są to zbiorowiska dwu- lub jednowarstwowe, budowane przez bardzo nieliczne, czasem pojedyncze, gatunki roślin kwiatowych (Rhynchospora alba, R. fusca, Drosera intermedia, D. rotundifolia, Erka tetralix, Carex rostrata), rosnących w luźnym zwarciu, oraz pojedyncze gatunki roślin zarodnikowych z grupy glonów, wątrobowców (np. Fossombronia doumortieri, Gymnocolea inflata), torfowców (Sphagnum compactum), mchów właściwych i widłaków (Lycopodiella inundata) porastających podłoże w niepełnym stopniu.
Reprezentatywne gatunki
Widłaczek torfowy Lycopodiella inundata, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, rosiczka pośrednia D. intermedia, przygiełka biała Rhynchospora alba, przygiełka brunatna R. fusca.
(dane bardzo niepełne)
Odmiany
Wobec szczątkowych danych fitosocjologicznych odmiany trudne do wyróżnienia. Dotychczasowy materiał sugeruje odrębność płatów występujących na podłożu wyłącznie torfowym od płatów na podłożu piaszczystym z nakładką bezpostaciowego humusu o różnej grubości. W pierwszych na niżu częstsze jest występowanie Rhynchospora alba, w drugich - lokalnie R. fusca, która w Polsce jest gatunkiem bardzo rzadkim. Płaty najbardziej odpowiadające definicji siedliska podane były pod nazwą zbiorowisko z Lycopodium inundatum (Lycopodiella inundata) , częściowo także Rhynchosporetum fuscae. Być może niektóre ze stadiów sukcesyjnych stwierdzonych w obniżeniach międzywydmowych aktywnych wydm są reprezentatywne dla siedliska. Fitocenozy podawane z rynien erozyjnych na torfowiskach subalpejskich w Karkonoszach określane są jako Caricetum rostratae forma nudum, Caricetum limosae forma nudum, zbiorowisko z dominacją Eriophorum angustifolium, zbiorowiska z Drepanocladus fluitans i D. exannulatus.
Możliwe pomyłki
Siedlisko łatwe do odróżnienia. Odcina się od sąsiedztwa luźną strukturą i bardzo małą liczbą gatunków budujących płaty oraz znaczną powierzchnią gleby nie porośniętą przez roślinność.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Znane z literatury bardzo nieliczne fitocenozy, które mogą reprezentować siedlisko w Polsce, tylko w części są klasyfikowane do zespołów, czasem zredukowanych do jednogatunkowych agregacji. Pozostałe fitocenozy określane są jako zbiorowiska, bez szczegółowego umiejscowienia w hierarchii syntaksonomicznej. Istniejący materiał wymaga uzupełnienia, a następnie całościowej analizy i weryfikacji. Poniższe jednostki i ich zaliczenia mają charakter tymczasowy.
Związek Rhynchosporion albae
Zespół Rhynchosporetum albae (w tym również fitocenozy klasyfikowane jako Rhynchosporetum
fuscae) mszar przygiełkowy
Zespół Caricetum limosae forma nudum mszar dolinkowy z turzycą bagienną
Zbiorowisko z Caricexrostrata forma nudum zb. turzycy dzióbkowatej i torfowca kończystego
Zbiorowisko z Eriophorum angustifolium zbiorowisko z wełnianką wąskolistną
Poza systemem
Zbiorowisko z Lycopodium inundatum zbiorowisko z widłaczkiem torfowym
Zbiorowisko z Rhynchospora alba zbiorowisko z przygiełką białą
Zbiorowisko Drepanocladus fluitans zbiorowisko z warnstorfią pływającą
Zbiorowisko Drepancladus exanulatus zbiorowisko z warnstorfią bezpierścieniową
Dynamika roślinności
Fitocenozy mają w części wtórną genezę i pionierski charakter. Ich dynamika nie była badana. Można przypuszczać, że roślinność rynien erozyjnych na torfowiskach wysokich, o ile nie następują jakieś nagłe zmiany w morfologii złoża, utrzymuje się względnie długo. Z kolei miejsca powstałe wskutek buchtowania czy wydeptywania podłoża torfowego przez zwierzęta zasiedlane są przez pionierskie rośliny na krótszy okres, po którym następuje regeneracja fitocenoz typowych dla danej partii torfowiska. Płaty z Rhynchospora fusca w wilgotnych obniżeniach międzywydmowych chronionych biernie w ciągu około 30 lat utraciły większość swojego areału i zostały opanowane przez niskie zarośla z Myrica gale. Wybitnie krótkotrwałe są fitocenozy z Lycopodiella inundata na piaszczystym podłożu, które wykształciły się w miejscach po zdarciu darni lub przeoraniu wilgotnych wrzosowisk.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Siedlisko wraz roślinnością występuje i może występować w postaci niewielkich enklaw w obrębie siedlisk torfowiskowych (*7110, 7120), wilgotnych wrzosowisk (4010), torfowisk przejściowych (7140), wilgotnych zagłębień międzywydmowych (2190) oraz w sąsiedztwie jezior lobeliowych (3110).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Siedlisko stwierdzone tylko w kilku punktach w strefie przymorskiej Pobrzeża Kaszubskiego, w Kotlinie Sandomierskiej, w Karkonoszach, wysoce prawdopodobne w Borach Tucholskich, na Pojezierzu Bytowskim i innych sandrowych obszarach Pomorza, ponadto na Pojezierzu Suwalskim i w Puszczy Augustowskiej, w Borach Dolnośląskich, na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Miejsce występowania rzadkich, zagrożonych i prawnie chronionych gatunków roślin, bardzo rzadki typ siedliska w krajobrazie naturalnym i kulturowym.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Brak.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
W miejscach, gdzie stale lub okresowo oddziałują czynniki naturalne (erozja wodna, wpływ zwierząt) lub antropogeniczne (zrywanie darni i pozostawienie miejsca do swobodnej kolonizacji przez rośliny) siedlisko zachowuje swoje cechy i areał.
Inne obserwowane stany
Brak danych.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Z uwagi na ogólne przekształcenia i zanikanie oligotroficznych siedlisk wilgotnych oraz znikomo mały areał zajmowany przez pionierskie zgrupowania gatunków i ich ekologiczną specyfikę siedlisko z pewnością traci stanowiska, ale skala zjawiska nie jest zbadana.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Pod względem gospodarczym siedlisko nie przedstawia wartości.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedlisko bardzo wrażliwe na zmiany warunków wodnych, troficznych, zanieczyszczenia chemiczne, zacienienie, deptanie i inne oddziaływania mechaniczne.
Zalecane metody ochrony
W naturalnie ukształtowanych formach obniżeń na powierzchni torfowisk zaleca się ochronę bierną. W obniżeniach międzywydmowych (nadmorskich i śródlądowych), o ile nie są objęte ochroną ścisłą, można rozważyć ochronę czynną w formie okresowego odsłaniania części podłoża opanowanego przez zwartą roślinność siedlisk pokrewnych ekologicznie i pozostawiać takie powierzchnie do swobodnej sukcesji. Podobne działania należy podejmować w obszarze występowania wilgotnych wrzosowisk w strefie przymorskiej. Siedliska usytuowane na obrzeżach jezior muszą być wyłączone spod presji turystycznej i rekreacyjnej. Generalną zasadą jest ochrona przed osuszeniem terenu, podniesieniem trofii i zanieczyszczeniem chemicznym (środkami ochrony roślin itp.).
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego, związanego z ekstensywnym sposobem gospodarowania, ochrona oligotroficznych zbiorników wraz z ich obrzeżami, ochrona torfowisk wysokich i przejściowych, stanowiska gatunków chronionych, rzadkich, zagrożonych.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Rezerwat „Białogóra", „Bielawa", „Janiewickie Bagno" - dotąd stosowana ochrona bierna. W przypadku potwierdzenia występowania siedliska również parki narodowe Słowiński i Karkonoski oraz rezerwat Mierzeja Sarbska - wszędzie ochrona bierna.
Odpowiedzialni za ochronę przyrody na tych obszarach są dyrektorzy parków narodowych i Wojewódzcy Konserwatorzy Przyrody.
Inwentaryzacje, doświadczenie, kierunki badań
Siedlisko niezwykle słabo udokumentowane pod względem występowania i rozmieszczenia w Polsce, fitocenotycznym, dynamicznym i metodyki ochrony. Każdy z tych aspektów wymaga badań.
Monitoring naukowy
Wszystkie odnotowane stanowiska powinny być rejestrowane w bazie danych i wizytowane w odstępach około 5-letnich w celu potwierdzenia istnienia. Na stanowiskach aktualnie istniejących należy założyć stałe powierzchnie, wykonać pełną dokumentację fitosocjologiczną i kartograficzną, powtarzać ją corocznie i ewentualnie korygować częstotliwość w zależności od stwierdzonej i przewidywanej dynamiki. W sąsiedztwie istniejących fitocenoz, w analogicznych warunkach abiotycznych, założyć eksperymentalne powierzchnie na świeżo odsłoniętym podłożu i corocznie dokumentować metodą fitosocjologiczną i kartograficzną tempo i jakość zmian w spontanicznie tworzących się fitocenozach.
Bibliografia
Por. opis siedliska głównego typu.
Maria Herbichowa