kod siedliska: 7210, siedlisko priorytetowe
*Torfowiska nakredowe
(Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii,
Schoenetum nigricantis)
Definicja
Brzegi zbiorników wodnych, gytiowiska i torfowiska typu niskiego na podłożu bardzo zasobnym w węglan wapnia oraz zasilane przez wody bogate w wapń, porośnięte przez fitocenozy szuwarowe, głównie z kłocią wiechowatą Cladium mariscus, często w kontakcie przestrzennym ze zbiorowiskami mszysto-niskoturzycowymi, z wybitnym udziałem roślin wapniolubnych, z których część może również stanowić składniki szuwaru kłodowego. W Polsce siedlisko ograniczone do niżu, na wschodniej granicy zasięgu geograficznego, bardzo rzadkie i na rozproszonych stanowiskach.
Charakterystyka
Torfowiska nakredowe z roślinnością typu szuwarowego wykształciły się i nadal powstają wtoku naturalnej sukcesji zachodzącej w strefie litoralu zbiorników wodnych (najczęściej mezo- i eutroficznych, rzadko dystroficznych) oraz na miejscu całkowicie lub częściowo zlądowionych jezior z pokładem kredy jeziornej (gytii wapiennej), pokrytej pokładem torfu o różnej miąższości. W wielu przypadkach ich rozwój został przyspieszony wskutek sztucznego obniżenia poziomu wody w jeziorach. Tylko bardzo niewielka liczba tego typu torfowisk ma odmienną genezę i powstała na podłożu zbudowanym ze skał węglanowych znacznie starszych.
Pod względem reżimu wodnego są to w zasadzie torfowiska zależne od wód miejscowego pochodzenia (topogeniczne), lecz w ich strefie podzboczowej zazwyczaj ma miejsce boczne zasilanie wodami podziemnymi, które umożliwia sukcesję do mechowiskowo-turzycowiskowych torfowisk przepływowych (soligenicznych). Lustro wody występuje z reguły ponad powierzchnią terenu i podlega wahaniom sezonowym. Pod względem żyzności w przewadze są to torfowiska mezotroficzne.
W Polsce torfowiska nakredowe należą do siedlisk bardzo rzadkich i są nierównomiernie rozmieszczone. Związane jest to z wiekiem krajobrazu, jego zróżnicowaniem geomorfologicznym oraz geologicznymi cechami utworów powierzchniowych, stanem zaawansowania i ogólnym kierunkiem ewolucji jezior, a także termicznymi wymaganiami Cladium mariscus, której zwarty zasięg kończy się w zachodniej części Pomorza, a dalej na wschód rośnie ona już na oderwanych stanowiskach. Większe skupienia torfowisk tego typu występują na obszarze Pomorza, Mazur, Pojezierza Suwalskiego, Ziemi Lubuskiej, w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie. Łącznie zajmują niewielki areał, a ich wielkość jest bardzo zróżnicowana - od bardzo małych, poniżej 1 ha, do rozległych, obejmujących kilkaset ha, jednak tych ostatnich jest stosunkowo niewiele. Tworzą one kompleksy przestrzenne z szuwarami turzycowymi, neutralnymi i słabo kwaśnymi mechowiskami, źródliskami, wilgotnymi i zmiennowilgotnymi łąkami, rzadziej z kwaśnymi mszarami, zaroślami lub bagiennymi lasami typu olsu. W zależności od głębokości wody i amplitudy jej wahań, dostępności przyswajalnych związków azotu i fosforu, grubości zakumulowanej warstwy organicznej, typu sąsiadujących fitocenoz, stopnia zaawansowania sukcesji oraz sposobu użytkowania terenu porastające je zbiorowiska roślinne wykazują znaczne zróżnicowanie florystyczne i fizjonomiczne. Roślinność torfowisk nakredowych w Polsce nie jest wystarczająco zbadana, zwłaszcza pod względem syntaksonomicznym i powiązań siedliskowo-dynamicznych, a także relacji przestrzennych i ekologiczno-florystycznych w stosunku do innych siedlisk torfowych z roślinnością kalcyfilną i neutrofilną.
Sposób ochrony siedliska zależy głównie od stanu dynamicznego roślinności, wynikającego ze stabilnych lub zakłóconych przez człowieka warunków abiotycznych, przede wszystkim wodnych i troficznych, oraz sposobu bezpośredniego oddziaływania na fitocenozy. Część stanowisk, zwłaszcza na obrzeżach jezior na obszarach hydrodynamicznie zrównoważonych, wymaga tylko ochrony biernej. W pozostałych przypadkach konieczna jest ochrona czynna, najczęściej poprzez stabilizację lub podniesienie poziomu wody lub też utrzymywanie ekstensywnego sposobu użytkowania fitocenoz (koszenie, wypas), który powstrzymuje ich sukcesję w kierunku zbiorowisk zaroślowych i leśnych.
Podział na podtypy
Siedlisko reprezentowane przez jeden podtyp
*7210-1 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis)
Podtyp obejmuje wszystkie postaci fitocenoz typu szuwarowego odnotowane w kraju, w których jest podstawowym składnikiem Cladium mariscus. Fitocenozy te są florystycznie i siedliskowo dobrze odróżnialne od pozostałych zbiorowisk szuwarowych. Do podtypu zaliczono również zespół Caricetum buxbaumii, przestrzennie i siedliskowo nawiązujący do szuwaru kłociowego. Zespół ten w kraju jest niedostatecznie zbadany, jego umiejscowienie w systemie fitosocjologicznym nie jest rozstrzygnięte; być może część fitocenoz lub cała jednostka powinna być zaliczona do zbiorowisk niskotorfowiskowych z rzędu Caricion davallianae. Dodatkowo w podtypie umieszczono zespół Schoenetum nigricantis (Orchido-Schoenetum nigricantis), którego płaty bez wątpienia zajmują siedlisko nakredowe i nie są zasilane wodami podziemnymi.
Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Phragmitetea szuwary
Rząd Phragmitetalia szuwary
Związek Magnocaricion szuwary wysokoturzycowe
Zespół Cladietum marisci szuwar kłociowy
Zespół Caricetum buxbaumii szuwar turzycy Buxbauma
Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae
zbiorowiska torfowisk niskich, przejściowych i dolinek na torfowiskach wysokich
Rząd Caricetalia davallianae eutroficzne młaki turzycowe
Związek Caricion davallianae eutroficzne młaki turzycowe
Zespół Schoenetum nigricantis (= Orchido-Schoenetum nigricantis) zespół marzycy
czarniawej
Bibliografia
BACIECZKO W. 1996. Zmiany antropogeniczne zespołu Caricetum buxbaumii Issler 1932 w projektowanym rezerwacie „Miedwiański Brzeg" na Pomorzu Zachodnim. Bad. Fizj. Pol. Zach. 45: 181-188.
BARANIAK E., JURCZYSZYN M., JANYSZEK S., SZCZEPANIK-JANYSZEK M. 2003. Stan zachowania roślinności wapieniolubnej w rezerwacie Miranowo. Chr. Przyr. Ojcz. 59 (4): 67-71
BOIŃSKI M., BOIŃSKA U., CEYNOWA-GIEŁDON M. 1974. Roślinność jezior Zdręczno i Kozie na obszarze Borów Tucholskich. Stud. Soc. Sc. Tor., sec. D 10,1: 1-33.
BRZEG A., WOJTERSKA M. 1996. Przegląd systematyczny zbiorowiska roślinnych Wielkopolski wraz z oceną stopnia ich zagrożenia. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. ser. B, 45: 7-40.
BUCZEK A. 1995. Flora torfowiska węglanowego Bagno Serebryskie. Mater. Konf. i symp. 50. Zjazdu PTB - Kraków 1995: 38.
BUCZEK T, BUCZEK A. 1993. Torfowiska węglanowe w okolicach Chełma - walory przyrodnicze, zagrożenia, ochrona. Chr. Przyr. Ojcz. 49 (3) : 76-89.
CEYNOWA-GIEŁDON M., BOIŃSKA U., BOIŃSKI M. 1972. Roślinność jeziora Sztuczne na obszarze Borów Tucholskich. Zesz. Nauk. UMK, 30. Biologia 15: 19-32.
CZUBIŃSKI Z. 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Geobotanical problems in Pomerania. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 2: 439-658.
FIJAŁKOWSKI D. 1959. Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) Pohl w województwie lubelskim. Ann. UMCS C, 26: 409-419.
FIJAŁKOWSKI D. 1959. Szata roślinna jezior Łęczyńsko-Włodawskich i przylegających do nich torfowisk. Ann. UMCS. Sect. B, 14(3): 131-206.
FIJAŁKOWSKI D. 1960. Stosunki geobotaniczne torfowiska „Dubeczno" koto Włodawy. Rocz. Nauk Roln., A, 80 (3): 449-496.
FIJAŁKOWSKI D., CHOJNACKA-FIJAŁKOWSKA E. 1982. Stosunki fitosocjologiczne i florystyczne projektowanego rezerwatu torfowiskowego Wieprzec pod Zamościem. Ann. UMCS C, 37 (22): 255-269.
FIJAŁKOWSKI D., CHOJNACKA-FIJAŁKOWSKA E. 1990. Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae w makroregionie lubelskim. Rocz. Nauk Roln., 217:5-415.
HERBICH J. 1994. Przestrzenno-dynamiczne zróżnicowanie roślinności dolin w krajobrazie młodoglacjalnym na przykładzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot. 76: 1-175.
HERBICH J., HERBICH M. 1999. Plan ochrony ekosystemów łąkowych Drawieńskiego Parku Narodowego. S. R A. Afix, mscr.
HOLUK J. 1996. Próba aktywnej ochrony torfowisk węglanowych w Chełmskim Parku Krajobrazowym. W: RADWAN S.(red.) Funkcjonowanie ekosystemów wodno-błotnych w obszarach chronionych Polesia. Wyd. UMCS, Lublin: 127-131.
JARGIEŁŁO J. 1976. Stosunki geobotaniczne torfowisk „Krowie Bagno" i „Hańsk". Cz. I i II. Ann. UMCS, E, 31 (7): 83-11 7.
JASNOWSKA J., JASNOWSKI M., 1991, Dynamika rozwojowa roślinności torfotwórczej w rezerwacie „Kłocie Ostrowickie". Cz. I-III, Zesz. Nauk. AR Szczec. Ser. Roi. 149 (51): 11-52.
JASNOWSKA J., JASNOWSKI M., FRIEDRICH S. 1993, Badania geobotaniczne w dolinie Rurzycy na Równinie Wałeckiej. Cz. I—IV; Zesz. Nauk. AR Szczec. Ser. Roi. 155 (54): 5-96.
JASNOWSKI M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc. Scien. Stet. 10: 1-339.
JASNOWSKI M. 1975, Torfowiska i tereny bagienne w Polsce, w: KATZ N.J. (red) Bagna kuli ziemskiej. PWN, Warszawa, 356-390.
JASNOWSKA J., KOWALSKI W, MARKOWSKI S. 2000. Rezerwat przyrody „Mszar nad jeziorem Piaski". Cz. I. Ocena stanu po 25 latach istnienia rezerwatu. Folia Univ. Agric. Stetin 213 Agricultura (85): 105-128.
JASNOWSKI M.JANKOWSKI I. 1960. Roślinność kalcyfilna nad jeziorem Tchórzyno na Pojezierzu Myśliborskim. Fragm. Flor. Geobot. 6 (4): 561-572.
JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., KOWALSKI W, MARKOWSKI S., RADOMSKI J. 1972. Warunki siedliskowe i szata roślinna torfowiska nakredowego w rezerwacie Tchórzyno na Pojezierzu Myśliborskim. Ochr. Przyr. 37: 157-232.
JERMACZEK D. 1994. Przyroda okolic Świebodzina. Wyd. LKP, Świebodzin.
JURZYK S. 2003. Znaczenie warunków siedliskowych w kształtowaniu struktury populacji woskownicy europejskiej Myrica gale L. i jej ochrona na Pomorzu Zachodnim. Praca doktorska, AR w Szczecinie. Mscr.
JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A., SZAREJKO T. 2001. Zespół Caricetum buxbaumii w Wigierskim Parku Narodowym. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 8: 149-171.
KACZMAREK Cz. 1960. Wapieniolubna roślinność łąkowo-bagienna na Wysoczyźnie Leszczyńskiej pomiędzy Gostyniem a Śremem. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. , B. 6: 207-231. (Stan. Schoenus nigricans nad jez. Wielkim Dolskim).
KACZMAREK Cz. 1962. Wapniolubna roślinność łąkowo-bagienna na Wysoczyźnie Leszczyńskiej miedzy Lesznem a Książem Wlkp. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., ser. Botanika. 10: 291-307.
KACZMAREK Cz. 1963. Rozmieszczenie wapniolubnej roślinności takowej na Pojezierzu Leszczyńskim. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., ser. Botanika 12: 213-225.
KUCHARCZYK M. 1995. Szata roślinna torfowisk „Brzeźno" i „Błota Serebryskie" jako efekt różnorodnych wpływów antropogenicznych. Mater. Konfer. i symp. 50 Zjazdu PTB - Kraków 1995: 214,
KUCHARCZYK M. 1996. Antropogeniczne przemiany flory i roślinności torfowisk węglanowych w Chełmskim Parku Krajobrazowym. W: RADWAN S. (red.) Funkcjonowanie ekosystemów wodno-błotnych w obszarach chronionych Polesia. Wyd. UMCS, Lublin: 117-121,
KOWALSKI W. A., BANAŚ U. 2003. Szata roślinna jezior wapiennych w kompleksie torfowisk nakredowych w Dolinie Płoni. Mat. konf. „Przyszłość torfowisk Polski", Szczecin: 28.
KUCHARSKI L, KURZĄC M. 1998. Nowe stanowiska rzadkich i interesujących gatunków roślin na obszarze parku krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki i terenach przyległych. Acta Univ. Lodź. Folia Bot. 12: 109-113.
PIOTROWSKA H. 1966. Stosunki geobotaniczne wysp Wolina i południowo-wschodniego Uznamu. Monogr. Bot. 22: 3-156.
PISAREK W. 1996. Mokradła Wyżyny Przedborskiej: 1. Zbiorowiska roślinne i sigmasocjacje. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 3: 311-331.
PODBIELKOWSKI Z., TOMASZEWICZ H. 1977. Roślinność jezior Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Monogr. Bot. 55: 5-52.
REJEWSKI M. 1981. Roślinność jezior rejonu Laski w Borach Tucholskich. Rozprawy UMK Toruń, 1 78 ss.
SZELĄG Z. 2001. Schoenus nigricans L. W: Polska Czerwona Księga Roślin, paprotniki i rośliny kwiatowe. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). PAN, Inst. Botaniki im W. Szafera, Inst. Ochr. Przyr., Kraków: 487-488.
SZMEJA J. 1980. Flora jezior i ich obrzeży południowej części Pojezierza Kaszubskiego. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG. Biologia. 2: 101-116.
ŚWIEBODA M. 1968. Występowanie i ochrona kłóci wiechowatej Cladium mariscus (L.) Pohl w Polsce. Ochr. Przyr. 33: 125-137.
TOMASZEWICZ H. 1979. Roślinność wodna i szuwarowa Polski. Wyd. UW. Rozprawy UW nr 160, 325 ss.
WOJTERSKA M., STACHNOWICZ W, MELOSIK I. 2001. Flora i roślinność torfowiska nad jeziorem Rzecińskim koło Wronek. W: Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przew. do sesji teren. 52. Zjazdu PTB: 211-219.
WOŁEJKO L. 2000a. Roślinność szuwarowa i turzycowiskowa z klasy Phragmitetea kompleksów źródliskowych Polski północno-zachodniej. Fol. Univ. Agric. Stetin. 213 Agricultura (85): 221-246.
WOŁEJKO L. 2003b. Waloryzacja przyrodnicza mokradeł na gruntach nieleśnych powiatów Słubice i Krosno Odrzańskie. Klub Przyrodników, Świebodzin. Mscr.
Maria Herbichowa, Lesław Wołejko