kod siedliska: 9170-3
Grądy zboczowe
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Głównym obszarem występowania nizinnych grądów zboczowych w Polsce są Pojezierza Wschodnio-bałtyckie. Najczęściej lasy te spotykane są na terenach pagórkowatych pojeziernych, gdzie zajmują przeważnie stoki dolin i wcięcia krawędzi wysoczyzn morenowych w formie jarów i wąwozów. Na stanowiskach grądów zboczowych pokrywa glebowa jest zróżnicowana i składa się z gleb brunatnych kwaśnych w górnych i środkowych partiach zboczy, gleb deluwialnych i brunatnych właściwych w niższych położeniach oraz czarnych ziem i mad brunatnych na dnie dolin. Czynnikiem podnoszącym żyzność siedliska jest spływ powierzchniowy zasobny w glinokrzemiany, a często także w węglan wapnia.
W typologii leśnej siedliska grądów zboczowych klasyfikowane są jako las świeży i las wilgotny.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Drzewostan jest na ogół jedno- lub dwuwarstwowy i składa się z licznych gatunków drzew. Najważniejszą rolę lasotwórczą odgrywa grab Carpinus betulus, a oprócz niego także lipa drobnolistna Tilia cordata, dąb szyputkowy Quercus robur i klon pospolity Acer platanoides. Na siedliskach wilgotnych domieszkę stanowią jesion wyniosły Fraxinus excelsior, olsza czarna Alnus glutinosa oraz wiązy - głównie górski Ulmus glabra, rzadko polny U. minor i szyputkowy U. laevis oraz jabłoń dzika Malus sylvestris. W niektórych regionach w warstwie drzew występuje również buk pospolity Fagus sylvatica, dąb bezszypułkowy Quercus petraea i świerk pospolity Picea abies. Warstwa krzewów jest na ogół dobrze rozwinięta i wielogatunkowa. Poza podrostem drzew tworzą ją: leszczyna pospolita Corylus avellana, porzeczka alpejska Ribes alpinum, suchodrzew pospolity Lonicera xylosteum, trzmieliny - pospolita Euonymus europaea i brodawkowata E. verrucosa, jarząb pospolity Sorbus aucuparia, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, kalina koralowa Vibumum opulus, a miejscami także czeremcha pospolita Padus avium, dereń świdwa Cornus sanguinea, głogi - jednoszyjkowy Crataegus monogyna i dwuszyjkowy C. laevigata, szakłak pospolity Rhamnus cathartica i berberys pospolity Berberis vulgaris.
Bogate runo, często o charakterze ziołoroślowym, skupia wiele gatunków nitrofilnych bylin, do których należą między innymi: dzwonki - pokrzywolistny Campanula trachelium, jednostronny C. rapunculoides, szerokolistny C. latifolia i brzoskwiniolistny C. persicifolia, świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria i pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Stałymi komponentami są gatunki wspólne dla wszystkich lasów grądowych, np. gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea i kupkówka Aschersona Dactylis polygama, a znaczącą frakcję stanowią przedstawiciele szerszej grupy zbiorowisk żyznych i średnio żyznych lasów liściastych, np. zawilec gajowy Anemone nemorosa, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, miodunka ćma Pulmonaria obscura, kopytnik pospolity Asarum europaeum, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas i czerniec gronkowy Actaea spicata. Warstwa mszysta jest zwykle umiarkowanie rozwinięta. Występują w niej najczęściej: merzyki - Mnium marginatum i Plagiomnium undulatum, żurawiec falisty Atrichum undulatum, dzióbkowiec Zetterstedta Eurhynchium angustriete i Swartza E. hians.
Reprezentatywne gatunki
Lipa drobnolistna Tilia cordata, klon pospolity Acer platanoides, grab zwyczajny Carpinus betulus, porzeczka alpejska Ribes alpinum, trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosa, fiołek przedziwny Viola mirabilis, dzwonek jednostronny Campanula rapunculoides, dzwonek szerokolistny Campanula latifolia, paprotnica krucha Cystopteris fragilis, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, zachyłka oszczepowata Phegopteris conectilis, skrzyp zimowy Equisetum hyemale, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum, czworolist pospolity Paris quadrifolia, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, gajowiec żółty Galeobdolon luteum i merzyki - Mnium marginatum, M. stellare.
Odmiany siedliska
Wyróżniane są dwie odmiany geograficzne grądów zboczowych - pomorska i subborealna. Zasięg pierwszej z nich obejmuje zachodnią część Pojezierzy Wschodniobałtyckich, która znajduje się na obszarze naturalnego występowania buka pospolitego Fagus sylvatica. Oprócz tego gatunku częstymi składnikami fitocenoz pomorskiej odmiany grądu zboczowego są: kokorycze - wątła Corydalis intermedia i pełna C. solida, złoć mała Gagea minima i przytulią czepna Galium aparine. Na terenach położonych w granicach zasięgu świerka pospolitego Picea abies (Pojezierza Ełckie i Suwalskie) omawiany typ lasu reprezentowany jest przez odmianę subborealna, wyróżniającą się między innymi częstszym udziałem świerka w drzewostanie, szakłaka pospolitego Rhamnus cathartica i berberysu pospolitego Berberis vulgaris w podszycie oraz kilku gatunków w warstwie zielnej, np. bodziszka leśnego Geranium sylvaticum, rutewki orlikolistnej Thalictrum aquilegifolium, orlika pospolitego Aquilegia vulgaris i przytulii północnej Galium boreale.
Pod względem lokalnosiedliskowym grąd zboczowy zróżnicowany jest na trzy postaci: żyzną, typową i światłolubną. Na siedliskach znajdujących się w niższych partiach zboczy dolin większych rzek oraz na dnie i u podnóży przełomów, jarów, wąwozów występuje postać żyzna, którą wyróżnia częsty udział takich gatunków, jak: dzwonek szerokolistny Campanula latifolia, czartawa pośrednia Circaea intermedia, bniec czerwony Melandrium rubrum, skrzyp leśny Equisetum sylvaticum i podkolan biały Platanthera bifolia. Fitocenozy postaci typowej zasiedlają zwykle wyższe partie zboczy o wystawie północnej w przełomowych odcinkach dolin. W ich składzie florystycznym przeważają elementy żyznych i średnio żyznych lasów liściastych. Swiatłolubna postać grądu zboczowego związana jest z siedliskami stromych stoków o wystawie południowej i odznacza się występowaniem grupy roślin o dużych wymaganiach świetlnych i termicznych, np. traganka szerokolistnego Astragalus glycyphyllos, pajęcznicy gałęzistej Anthericum ramosum i rozchodnika wielkiego Sedum maximum.
Możliwe pomyłki
Grądy zboczowe mogą być trudne, a niekiedy wręcz niemożliwe do odróżnienia od innych grądów, ponieważ występują z nimi w bliskim kontakcie przestrzennym i na podobnych siedliskach oraz mają zbliżony skład florystyczny i zajmują niezbyt duże powierzchnie. Trudności w rozpoznaniu grądów zboczowych mogą być związane z daleko posuniętą degeneracją niektórych płatów, np. wskutek zubożenia składu gatunkowego drzewostanu oraz unifikacji jego struktury wiekowej i przestrzennej, czemu towarzyszą zwykle zmiany w runie polegające na zaniku gatunków siedlisk eutroficznych i wzroście udziału gatunków typowych dla zbiorowisk acydofilnych.
Odpowiedniki fitosocjologiczne
Grądy zboczowe są obecnie, wg najszerzej przyjętego w Polsce systemu fitosocjologicznego, ujmowane jako zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata o następującej klasyfikacji syntaksonomicznej:
Związek Carpinion
Zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata grądy zboczowe
Niektórzy badacze próbowali zaliczać je do podgórskiego zespołu Aceri-Tilietum (zob. jednostka 9180), w którym jednak występuje lipa szerokolistna Tilia platyphyllos, a nie drobnolistna Tilia cordata; inny jest też charakter runa.
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Brak jest danych na temat spontanicznej dynamiki lasów tego typu. Przez analogię do innych lasów zboczowych można jednak przypuszczać, że dynamikę grądów zboczowych należy rozpatrywać jako element dynamiki całego stoku, obejmującej nie tylko procesy ekologiczne, ale i geomorfologiczne. O specyfice lasów opisywanego typu decydują prawdopodobnie cechy ich siedliska, kształtowane przez geodynamiczne procesy zboczowe. W skali czasowej poddającej się obserwacji płaty grądów zboczowych wydają się trwałe. Nie wiadomo, czy jest tak również w dłuższych skalach czasowych, ale można przypuszczać że trwały jest przynajmniej fakt ich obecności w kompleksach roślinności na młodych geologicznie zboczach dolin w krajobrazie młodoglacjalnym.
Powiązana z działalnością człowieka
Głównym czynnikiem presji człowieka na ekosystemy grądów zboczowych jest gospodarka leśna, wiążąca się w lasach państwowych ze stosowanymi dawniej zrębami zupełnymi i próbami uprawy sosny, a nawet świerka, a w lasach prywatnych - z plądrowniczą eksploatacją wybranych gatunków drzew z drzewostanu. Niektóre płaty podlegały jeszcze do lat 90. XX wieku presji wypasu bydła i trzody chlewnej.
Odpowiedzią fitocenozy na takie formy presji bywa np. wykształcanie się drzewostanów brzozowo-osikowych, masowy rozwój podszytu, najczęściej leszczynowego, wnikanie gatunków nieleśnych, zwiększanie się udziału gatunków światłolubnych, a pod nasadzeniami iglastymi - pojaw gatunków acydofilnych i zanik gatunków żyznych siedlisk. Przejawami degeneracji są także: uproszczenie struktury drzewostanu i spadek liczby występujących gatunków.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Grądy zboczowe, porastając stoki dolin rzecznych i inne zbocza, są składnikami całego, geodynamiczne uwarunkowanego kompleksu roślinności zboczowej. Zwykle sąsiadują od dołu z rozmaitymi zbiorowiskami łęgowymi (Fraxino-Alnetum, Ficario-Ulmetum, rzadziej Carici remotae-Fraxinetum, 91E0, 91F0, Physis 44.3, 44.4), a od góry ze zbiorowiskami grądowymi (Stellario-Carpinetum, Tilio-Carpinetum, 9160, 9170, Physis 41.24, 41.26), rzadziej z borami lub borami mieszanymi. Na zboczach, w obrębie płatów grądów zboczowych, mogą występować źródliska (Physis 54.11) z charakterystyczną dla nich roślinnością (łęgi źródliskowe lub zbiorowiska rzeżuchy i śledziennicy).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Występowanie lasów opisywanego typu jest znane tylko z Polski północno-wschodniej i prawdopodobnie, choć nie na pewno, ich zasięg jest ograniczony do tego regionu. Odnotowano je np. na stokach dolin Drwęcy, Osy, Liwy, Baudy, Pasłęki, Łyny, Krutyni, Czarnej Hańczy i innych rzek Warmii i Mazur, na zboczach jarów i wąwozów, a także np. na zboczach rynien jeziornych.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Grądy zboczowe stanowią interesujący składnik kompleksu roślinności dolin rzecznych. Porastając strome stoki, pełnią rolę glebochronną i przeciwerozyjną. Ze względu na trudną dostępność ich siedlisk, w niektórych regionach grądy zboczowe stanowią najlepiej zachowane płaty lasów liściastych, będąc główną ostoją dla związanych z nimi gatunków. Lasy opisywanego typu, ze względu na dość silne zróżnicowanie ekologiczne (występowanie zarówno postaci żyznych i wilgotnych, jak i umiarkowanie ciepłolubnych), grupują znaczną liczbę gatunków roślin naczyniowych, w tym liczne gatunki rzadkie, jak np. wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, podkolan zielonawy Platanthera chlorantha, lilia złotogłów Lilium martagon, tojad dzióbaty Aconitum variegatum, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, buławnik czerwony Cephalanthera rubra, kruszczyk siny Epipactis purpurata, pluskwica europejska Cimicifuga europaea, złoć pochwolistna Gagaea spathacea i inne, w tym wymienione niżej. Szczególny związek z grądami zboczowymi wykazuje dzwonek szerokolistny Campanula latifolia, będący determinantem jednego z wyróżnionych podzespołów. Podobne może być znaczenie grądów zboczowych dla roślin zarodnikowych, grzybów czy bezkręgowców, brak jednak danych, które umożliwiłyby udokumentowanie tego faktu.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
W grądach zboczowych i na ich okrajkach stwierdzano występowanie rzepika szczeciniastego Agrimonia pilosa. Notowano także występowanie obuwika Cypripedium calceolus.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Z punktu widzenia ptaków grądy zboczowe, ze względu na niewielką powierzchnię ich płatów, nie stanowią biotopów odróżniających się od innych grądów (por. wyżej opis jednostki 9170-2). Jednak w niektórych regionach ich znaczenie może być związane z faktem, że są najbardziej naturalnymi płatami lasu zachowanymi w silnie przekształconym krajobrazie.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Za stan uprzywilejowany z punktu widzenia ochrony przyrody należy uznać wszystkie płaty niewykazujące widocznych przejawów antropogenicznej degeneracji, tj. z drzewostanem o naturalnym składzie gatunkowym i nieprzekształconej strukturze oraz z aktywnymi procesami stokowymi. Należy także podkreślić, że ze względu na dynamiczny charakter zboczy dolin rzecznych i cyrków źródliskowych, podcinanych przez naturalne procesy erozji bocznej rzek lub erozji wstecznej źródeł oraz procesy stokowe, do stanów uprzywilejowanych powinny należeć także naturalne stadia rozwojowe lasu na młodych lub odmładzanych stokach.
Inne obserwowane stany
Spotyka się płaty z drzewostanami brzozowymi, osikowymi, często też z udziałem wierzby iwy, będące przejawami regeneracji grądów po ich dawniejszym wycięciu. Grab, klon i lipa z reguły tworzą wówczas warstwę podrostu. Znane są też płaty o drzewostanie przekształconym w wyniku dawniejszego posadzenia sosny lub świerka. Obecność tych gatunków powoduje zubożenie runa i pojaw roślin acydofilnych, a w skrajnych przypadkach może doprowadzić do zupełnej utraty cech charakterystycznych grądów zboczowych.
Częste są płaty o drzewostanie prześwietlonym, często z bujnie rozwiniętym podrostem leszczynowym lub z runem opanowanym przez nieleśne trawy.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Wycinanie grądów zboczowych, a także uprawa na ich siedliskach sosny i świerka powodowały w przeszłości znaczny ubytek ich areału. Współcześnie proces ten został zahamowany. Wciąż jednak istotne są zagrożenia dla jakości ekosystemów, jakie stwarza nieuwzględniająca ich specyfiki gospodarka leśna bądź plądrownicze użytkowanie lasów prywatnych. Istotnym zagrożeniem dla lasów zboczowych mogą lokalnie okazać się plany budowy zbiorników zaporowych na rzekach, a także regulacje rzek prowadzące do stabilizacji zboczy ich dolin, kształtowanych przez naturalne procesy erozyjne i denudacyjne.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Grądy zboczowe zajmują siedliska marginalne z gospodarczego punktu widzenia, a w dodatku trudno dostępne. Ponieważ w dodatku zajmują niewielką powierzchnię, nie mają żadnego znaczenia dla wielkoobszarowej gospodarki leśnej Lasów Państwowych.
Teoretycznie jednak siedliska tego typu lasu mieszczą się w zakresie siedliskowych typów lasu świeżego i lasu mieszanego świeżego. Zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu należałoby dążyć na nich do produkcji drzewostanów dębowo-sosnowo-świerkowych, świerkowo-dębowych lub grabowo-świerkowo-dębowych, z domieszką modrzewia, daglezji, sosny i grabu. Zalecenie to zupełnie nie odpowiada specyfice lasów tego typu. O ile w ogóle miałyby one być przedmiotem zagospodarowania, konieczne byłoby dla nich ustalenie osobnego docelowego typu lasu w ramach typu siedliskowego LMśw i Lśw - klonowo-lipowego z udziałem dębu, wiązu i jesionu. Jeśli grądy zboczowe stanowią lasy prywatne, co niekiedy się zdarza, są w praktyce najczęściej zagospodarowane w sposób plądrowniczy, zbliżony do rębni przerębowej. O ile eksploatacja taka nie jest zbyt intensywna i nie doprowadza do nadmiernego prześwietlenia drzewostanu, daje się ona dobrze pogodzić z trwałym zachowaniem ekosystemu, umożliwiając naturalne odnowienie budujących go gatunków.
Propozycje działań ochronnych
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Grądy zboczowe są składnikami geodynamicznie uwarunkowanych kompleksów roślinności zboczowej i ich zachowanie jest powiązane z ochroną całych zboczy lub nawet całych dolin rzecznych, ze wszystkimi ich naturalnymi elementami (np. źródliska zboczowe) i naturalnymi procesami je kształtującymi (np. erozja boczna rzeki).
Zalecane metody ochrony
Najbardziej godną polecenia metodą ochrony grądów zboczowych jest dopuszczenie w nich spontanicznych procesów przyrodniczych, i to nie tylko w skali płatów samych grądów, ale w skali całych fragmentów dolin rzecznych, co umożliwia utrzymanie procesów ekologicznych, które kształtują specyfikę lasów na stromych stokach, jak np. podcinanie stoku przez rzekę, procesy erozyjne i osuwiskowe, spływ powierzchniowy itp. Do podstawowych czynników warunkujących istnienie dużej części fitocenoz grądów zboczowych należy bowiem odmładzanie zboczy przez procesy stokowe. Niszczenie jednych fitocenoz przez naturalne procesy jest rekompensowane przez rozwój lasu w innych miejscach zboczy, a więc ochrona powinna zapewnić zachowanie naturalnego stanu dynamicznej równowagi całego, odpowiednio długiego odcinka rzeki. Gwarancją powodzenia jest tu utrzymanie pełnej gamy różnowiekowych siedlisk, czyli wystarczająco długich odcinków zboczy doliny, oraz możliwie naturalnego charakteru przepływów wody w rzece.
Kompromisem między potrzebami ochrony a gospodarki, np. w lasach drobnej własności prywatnej, może być ekstensywne użytkowanie drzewostanu cięciami o charakterze zbliżonym do przerębowego, pod warunkiem zachowania ich niewielkiego natężenia.
Naturalny skład gatunkowy tego typu lasów jest bardzo zmienny, zwykle wchodzą do niego, choć w różnych proporcjach, lipa, klon i grab, z domieszką innych gatunków. Nie jest celowa schematyzacja pożądanej proporcji gatunków drzew w drzewostanie.
Ze względu na bardzo niewielką wiedzę o ekologii grądów zboczowych, ich naturalnym zróżnicowaniu, a zwłaszcza o ich dynamice, planowanie przebudowy, nawet w płatach sprawiających wrażenie zniekształconych, na obecnym stopniu rozwoju ochrony przyrody nie wydaje się uprawnione.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Występowanie unikatowych gatunków, np. obuwika, lub bardziej interesujących skupień gatunków ciepłolubnych może niekiedy powodować potrzebę wykonania zabiegów ochrony czynnej na rzecz ich stanowisk, np. lokalnego ograniczenia rozwoju podszytu lub lekkiego prześwietlenia drzewostanu.
Stare sosny lub świerki pochodzące z dawnych nasadzeń i rosnące na zboczach dolin rzecznych, mimo że z punktu widzenia unaturalnienia lasów zboczowych powinny być usunięte, mogą być istotnymi elementami biotopu niektórych gatunków ptaków, w ich dziuplach mogą gnieździć się np. gągoły i nurogęsi. Dlatego planowanie zabiegów ochronnych, nawet unaturalniającej przebudowy, powinno być szczególnie ostrożne, zwłaszcza w starszych drzewostanach.
Zniszczenia spowodowane zrywką na bardzo stromych zboczach mogą zresztą spowodować zniekształcenia poważniejsze niż wpływ pojedynczych drzew szpilkowych.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Występowanie grądów zboczowych stwierdzono dotychczas w 16 rezerwatach przyrody w Polsce północno-wschodniej, głównie obejmujących fragmenty dolin rzecznych. W stosunku do tych płatów lasu stosowana jest najczęściej ochrona bierna.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
O grądach zboczowych niewiele wiadomo, a niemal cała istniejąca wiedza pochodzi z jednej opublikowanej pracy jednego autora. Pilnie potrzebne jest rozpoznanie niemal wszystkich aspektów ekologii tego ekosystemu, w tym np. jego znaczenia dla różnorodności biologicznej. Konieczne jest rozpoznanie naturalnych mechanizmów dynamiki, a także geodynamiki biogeocenoz grądów zboczowych oraz bardziej systematyczne rozpoznanie procesów ich degeneracji i regeneracji. Dalszych studiów wymaga fitosocjologiczne ujęcie tego typu lasu, konieczna jest także inwentaryzacja jego płatów.
Monitoring naukowy
Ze względu na niewielką wiedzę o grądach zboczowych, monitoring ich płatów powinien być zaplanowany tak, by mógł sygnalizować także te zachodzące w nich zmiany i potencjalne zagrożenia, których nie jesteśmy obecnie świadomi. Powinien on objąć np.:
• różnorodność florystyczną, mierzoną zachowaniem się występujących w płacie, typowych dla tego ekosystemu gatunków roślin naczyniowych,
• różnorodność awifauny, mierzoną rejestrowaną na ustalonej powierzchni liczbą gatunków ptaków oraz ich liczebnością,
• strukturę gatunkową runa, badaną zdjęciami fitosocjologicznymi na stałym transekcie. Zmiany w runie szybko zasygnalizują zachodzące zmiany warunków siedliskowych,
• strukturę populacji drzew badaną na stałym transekcie, a uwzględniającą zarówno grubość drzew, jak i klasy Krafta.
Bibliografia
ENDLER Z., DZIEDZIC 1, KOC J. 1991. Park Krajobrazowy Puszczy Boreckiej - kompleksowa inwentaryzacja zespołów roślinnych. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst. 53: 3-11.
JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A. 1980. Zespoły leśne Wzgórz Dylewskich. Monogr. Bot. 58: 1-191.
JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A. 1995. Zboczowe lasy klonowo-lipowe Aceri-Tilietum Faber 1936 w Polsce północno-wschodniej. Monogr. Bot. 78: 1-78.
PAWLACZYK R 1995. Ochrona procesów generowanych przez rzeki jako podstawa ochrony przyrody w ich dolinach. Przegl. Przyrodn. 6: 3-4: 235-255.
Władysław Danielewicz, Paweł Pawlaczyk