kod siedliska: 91D0, siedlisko priorytetowe
*Bory i lasy bagienne
Definicja
Lasy szpilkowe i liściaste na wilgotnym i mokrym podłożu torfowym, z trwale wysoko położonym lustrem wody, w niektórych przypadkach usytuowanym wyżej niż na otaczającym terenie. Woda jest zawsze uboga w związki odżywcze, związana z obecnością torfowisk wysokich i kwaśnych torfowisk przejściowych. Zbiorowiska budowane głównie przez brzozę omszoną Betula pubescens, kruszynę pospolitą Frangula alnus, sosnę zwyczajną Pinus sylvestris, sosnę drzewokosą Pinus x rhaetica, kosodrzewinę Pinus mugo i świerka pospolitego Picea abies oraz gatunki specyficzne dla oligotroficznych i mezotroficznych terenów bagiennych, w tym gatunki z rodzajów Sphagnum spp., Carex spp. i Vaccinium spp. W Polsce typ wybitnie niejednorodny z przyczyn fitogeograficznych i lokalnosiedliskowych.
Charakterystyka
Bory i lasy bagienne występują w regionach o bardzo zróżnicowanym wieku i genezie krajobrazu, geologii i geomorfologii, w miejscach odmiennych pod względem topograficznym, a także reżimu wodnego i troficznego. Każdy z podtypów charakteryzuje swoisty zestaw cech środowiskowych.
Brzezina bagienna występuje na wschodnich krańcach swego geograficznego zasięgu i ograniczona jest do północno-zachodniej części niżu. Wykształca się na dość płytkich, mezotroficznych, kwaśnych torfach przejściowych, w bezodpływowych nieckach gliniasto-piaszczystej moreny dennej. Zajmuje całą powierzchnię obniżeń lub strefę obrzeży torfowisk wysokich.
Sosnowy bór bagienny występuje na całym niżu, sporadycznie w kotlinach podgórskich. Rozwija się najczęściej na obszarach wododziałowych, na pokładzie oligotroficznego, silnie kwaśnego torfu wysokiego, o miąższości od około 20-30 cm do paru metrów, zasilanego tylko przez wody opadowe lub też częściowo wody gruntowe (w środowisku ubogich piasków eolicznych i sandrowych). Lustro wody układa się bardzo blisko powierzchni i wykazuje niewielkie oscylacje. W klasycznym położeniu i niezaburzonych warunkach wodnych bór ten stanowi element przestrzennego kompleksu siedliskowo-roślinnego, jaki powstaje w granicach torfowiska wysokiego.
Areał występowania górskich torfowisk wysokich z sosną drzewokosą (dawniej: sosną błotną; gatunek górski środkowoeuropejski) i kosodrzewiną (gatunek piętra subalpejskiego) ograniczony jest do zasięgu dwóch gatunków dominujących. Kosodrzewina na torfowiskach występuje w odpowiadającym jej piętrze wysokościowym oraz azonalnie (G. Izerskie, G. Bystrzyckie, Tatry - Toporowy Staw Wyżni); sosna drzewokosa - nie sięga do piętra subalpejskiego. Siedlisko jest przestrzennie i rozwojowo powiązane z górskimi torfowiskami wysokimi, w ustabilizowanych warunkach zajmuje obrzeża torfowiska. Może być dodatkowo zasilane oligotroficznymi wodami wysiękowymi. Poziom wody wysycającej złoże torfu w obrębie tych siedlisk leży średnio ok. 15-20 cm poniżej powierzchni torfowiska, jednak w lecie często opada poniżej 30 cm, a na mocniej przesuszonych stanowiskach - nawet niżej. Odczyn podłoża jest kwaśny i silnie kwaśny.
Na torfowiskach Gór Izerskich i Karkonoszy w Pino mugo-Sphagnetum występuje przede wszystkim kosodrzewina Pinus mugo. Sosna drzewokosa Pinus x rhaetica (inne nazwy używane dla tego gatunku: P. uliginosa, P. rotundata) wyraźny udział ma na „Torfowisku pod Węglińcem" (pd. skraj Borów Dolnośląskich), „Torfowisku pod Zieleńcem", (G. Bystrzyckie), Wielkim Torfowisku Batorowskim (G. Stołowe) oraz na torfowiskach Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Płaty Pino mugo-Sphagnetum na Wielkim Torfowisku Batorowskim w obecnym stadium rozwojowym nawiązują do Vaccinio uliginosi-Pinetum rotundatae, które jednak są zaliczane nie do zbiorowisk wysokotorfowiskowych, ale do zbiorowisk borowych, a więc leśnych. Ujęcie zastosowane w niniejszym podręczniku zgodne jest z Przewodnikiem do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski W. Matuszkiewicza, opierającym się na opracowaniach K. Dierssena i E. Oberdorfera, z uwzględnieniem endemicznego zespołu Chamaemoro-Pinetum mugo, opisanego przez Czechów z Karkonoszy. Czytelniejsze jednak byłoby oddzielenie torfowisk wysokich z kosodrzewiną od torfowisk wysokich z sosną drzewokosą.
Występowanie podmokłych i torfowiskowych świerczyn górskich jest ograniczone niemal wyłącznie do Sudetów, (poza nimi występują tylko fragmentarycznie), jednak w górach są one niewątpliwie zbiorowiskami azonalnymi. Związane z torfowiskami wysokimi, przejściowymi oraz wysiękami, najczęściej występują w reglu górnym, rzadziej w reglu dolnym oraz w piętrze pogórza. Ich „przywiązanie" do regla górnego może być spowodowane wieloletnią gospodarką leśną, która najmocniej przekształciła łatwiej dostępne niższe położenia górskie. Siedliska podmokłe były odwadniane w celu pozyskania większej powierzchni dla uprawy pożądanych gatunków drzew, jednak niewykluczone, że wiele ze współcześnie znanych w niższych piętrach miejsc podmokłych, porośniętych przez różne zbiorowiska zastępcze, pierwotnie było właśnie siedliskiem podmokłych i torfowiskowych świerczyn, zwłaszcza w otoczeniu torfowisk wysokich.
Obie świerczyny wymagają wysokiego poziomu wody, jednak torfowiskowa świerczyna górska, jako element torfowisk wysokich, w dużej części jest zasilana ubogimi w składniki mineralne wodami opadowymi (wody pochodzenia źródliskowego jedynie dosycają złoże). Podmokła świerczyna górska związana jest z torfowiskami przejściowymi oraz wysiękami wody i bezpośrednio podlega wpływowi żyźniejszych wód. Podczas gdy torfowiskowa świerczyna górska zajmuje lokalne położenia wododziałowe, podmokła świerczyna występuje w zagłębieniach terenu, w obszarach źródliskowych i w pobliżu cieków. W reglu górnym obie najczęściej występują w kompleksie z podzespołem torfowcowym świerczyn górnoreglowych.
Borealna świerczyna bagienna występuje tylko w północno-wschodniej części kraju. Zajmuje tam siedliska, w których następuje proces obniżania wody gruntowej i transformacji gleb torfowych w gleby torfowomurszowe. Gleby powstałe z uboższych torfów wysokich i przejściowych, silnie zakwaszone, stanowią siedliska oligotroficznej postaci świerczyny. Mezotroficzna - paprociowa, postać świerczyny bagiennej zasiedla przeważnie gleby torfowomurszowe powstałe z torfów niskich olszynowych, rzadziej przejściowych turzycowo-mszystych. Świerczyna na torfie zajmuje zatem bardzo zróżnicowane pod względem zasobności siedliska, gdyż gleby reprezentujące ten sam podtyp gleb murszowych mogą się wywodzić z różnych typów torfów i różnić istotnie właściwościami fizycznymi i chemicznymi.
Borealna świerczyna bagienna jest obecna najczęściej w następujących sytuacjach topograficznych:
• w formach wytopiskowych z ombrofilną gospodarką wodną, jako strefa przejściowa wokół borów bagiennych i mszarów wysokotorfowiskowych;
• w formach wytopiskowych i zabagnionych obniżeniach rynnowych z odpływem, w sąsiedztwie olsów i łęgów;
• na zabagnionych tarasach rzecznych, często w strefie krawędziowej zasilanej wodami naporowymi, w sąsiedztwie olsów lub na ich miejscu.
Siedliska sosnowo-brzozowych lasów bagiennych występują tylko na niżu w północno-wschodniej części Polski. Związane są z peryferyjnymi fragmentami dolin rzecznych, które są praktycznie wyłączone z zalewu powierzchniowego, a ich zasilanie ma charakter mieszany: ombrofilny i za pośrednictwem wód gruntowych. Są to leśne torfowiska przejściowe, z których część powstała w wyniku ewolucji głębokich torfowisk niskich lub mszysto-turzycowych, zasilanych wodami naporowymi w strefach krawędziowych dolin. Poza obszarami dolin rzecznych brzeziny bagienne znajdują się w dużych i mniejszych nieckach wytopiskowych, rzadziej w nieckach deflacyjnych i zabagnionych rynnach terenowych z utrudnionym odpływem.
Podział na podtypy
Podział na podtypy przedstawiony w Interpretation Manual of European Habitats (wersja EUR 15 ze zmianami) tylko w części przystaje do zróżnicowania borów i lasów bagiennych w Polsce. Mimo że stan zbadania lasów bagiennych na niżu, zwłaszcza jego północno-wschodniej części, nie jest dostateczny pod względem ich odrębności, a także przynależności syntaksonomicznej, liczba podtypów możliwych do wyróżnienia w Polsce jest z pewnością wyższa.
Również wśród świerczyn siedlisk podmokłych jedynie borealna świerczyna na torfie Sphagno girgensohni-Piceetum Polakowski 1962 jest wymieniona na liście siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym występujących w Polsce. Zawarta w Interpretation Manual of European Habitats (wersja EUR 25 z 2003 r.) nazwa mire spruce woods - bagienne bory świerkowe, oraz definicja i lista gatunków reprezentatywnych dla tego typu siedlisk pozwalają na włączenie innych świerczyn związanych z torfowiskami, których występowanie zostało w Polsce udokumentowane, aczkolwiek doprecyzowania wymaga jeszcze ich ujęcie w systematyce zbiorowisk roślinnych w Polsce. Są to górska świerczyna torfowiskowa Sphagno-Piceetum (Tuxen 1937) Hartmann 1953 (uwaga! nazwa łacińska bardzo podobna do Sphagno girgensohni-Piceetum Polakowski 1962!) oraz zespół w języku polskim określony jako dolnoreglowy bór świerkowy na torfie (dolnoreglowa świerczyna na torfie; właściwsze jednak byłoby określenie: podmokła świerczyna górska) Bazzanio-Piceetum. Takie podejście jest tym bardziej uzasadnione, że świerczyny te w innych krajach europejskich są zaliczane do siedliska 91 DO. Łącznie zasadnicze różnice geobotaniczne między niżem a górami, między pasmem Sudetów i Karpat oraz między północno-wschodnią a pozostałą częścią niżu są podstawą do rozszerzenia liczby podtypów siedliska. Poniższy wykaz, obejmujący 6 podtypów, nie ma ostatecznego charakteru, niemniej oddaje w podstawowym zakresie zróżnicowanie typu siedliska w Polsce, wynikające z obecnego stanu wiedzy.
*91D0-1 Brzezina bagienna
*91 DO-2 Sosnowy bór bagienny
*91 DO-3 Górskie torfowiska wysokie z sosną drzewokosą i kosodrzewiną
*91 DO-4 Podmokła i torfowiskowa świerczyna górska
*91 DO-5 Borealna świerczyna bagienna
*91D0-6 Sosnowo-brzozowy las bagienny
Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Oxycocco-Sphagnetea zbiorowiska mokrych wrzosowisk i torfowisk wysokich
Rząd Sphagnetalia magellanici mszarne zbiorowiska kępowe torfowisk wysokich środkowej
i borealnej części Europy
Związek Sphagnion magellanici środkowoeuropejskie m szary wysokotorfowiskowe
Zespół Pino mugo-Sphagnetum górskie torfowiska wysokie z kosodrzewiną i sosną drzewokosą
Związek Oxycocco-Empetrion zbiorowiska torfowisk wysokich oceanicznej
i suboceanicznej części Europy
*Zespót Chamaemoro-Pinetum mugo górskie torfowiska wysokie z kosodrzewiną
i maliną moroszką
Klasa Vaccinio-Piceetea zbiorowiska borów sosnowych, świerkowych i jodłowych
Rząd Cladonio-Vaccinietalia zbiorowiska borów sosnowych
Związek Dicrano-Pinion bory sosnowe
Podzwiązek Piceo-Vaccinenion uliginosi
Zespół Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis (=Betuletum pubescentis)
brzezina bagienna
Zespół Vaccinio uliginosi-Pinetum sosnowy bór bagienny
Rząd Vaccinio-Piceetalia zbiorowiska borów świerkowych i jodłowych
Związek Piceion abietis (= Vaccinio Piceion)
Podzwiązek Vaccinio-Piceenion
*Zespół Sphagno-Piceetum torfowiskowa świerczyna górska
Zespoły:
Bazzanio-Piceetum podmokła świerczyna górska
Sphagno girgensohnii-Piceetum borealna świerczyna bagienna
Klasa Alnetea glutinosae lasy z olszą czarną i zarośla wierzbowe z udziałem olszy
Rząd Alnetetalia glutinosae lasy z olszą czarną i zarośla wierzbowe z udziałem olszy
*Związek Pino-Betulion pubescentis sosnowo-brzozowe lasy bagienne
*Zespół Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis sosnowo-brzozowy las bagienny
* syntaksony niewymienione w syntetycznym opracowaniu Matuszkiewicza (2001)
Bibliografia
BERDOWSKI W., DANIELEWICZ W., PANEK E. 2000. Rezerwat sosny błotnej Pinus x rhaetica Brugger „Torfowisko pod Węglińcem" w województwie dolnośląskim. Parki Nar. i Rez. Przyr. 19 (4): 53-61.
CHYTRÝ M., KUČERA T, KOČI M. (red.) 2001. Katalog biotopu Česke republiky. Agentura Ochrany přirody a krajiny ČR, s. 304.
CZERWIŃSKI A. 1978. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Zesz. Nauk. Polit. Białostockiej 27: 1-326.
DIERSSEN K. 1978. Some aspects of the classification of oligotrophic and mesotrophic mire communities in Europe. Colloques phytosociol. VII, Sols tourbeux, Lille: 399-423.
DIERSSEN K. 1992. Klasse: Oxycocco-Sphagnetea. W: Oberdorfer E. (red.) Suddeutsche Pflanzengesellschaften. III. G. Fischer Verl. Jena-Stuttgart-New York, s. 53-80.
FABISZEWSKI J. 1985. Szata roślinna. W: Jahn A. (red.) Karkonosze polskie. Zakł. Narod. im. Ossolińskich Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź, s. 191-246.
HADAČ E., VÁŇA J. 1967. Plant Communities of Mires in the Western Part of the Krkonoše Mountains, Czechoslovakia. Folia Geobot. Phytotax. 2/2: 213-254.
KASPROWICZ M. 1996. Górska świerczyna na torfie Bazzanio-Piceetum Br.-BI. et Siss. 1939. w masywie Babiej Góry. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. Botanika 45: 147-158.
KORCZYŃSKA E. 1952. Bory i Puścizny Podhala. Pr. Zakł. Dendr. Pomol. PAN w Kórniku.
MATUSZKIEWICZ J. 1977. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 4. Bory świerkowe i jodłowe. Phytocoenosis 6/3: 149-227.
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zbiorowiska leśne Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 385.
MATUSZKIEWICZ W, MATUSZKIEWICZ A. 1974. Mapa zbiorowisk roślinnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr. 40:45-112.
MICHALIK S., SZARY A. 1997. Zbiorowiska leśne Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monogr. Bieszcz. 1: 3-175.
POTOCKA J. 1997. Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. II. Charakterystyka fitosocjologiczna. Acta Univ. Wratisl. 1936, Prace Bot. 73 115-142.
POTOCKA J. 1999. Współczesna szata roślinna Wielkiego Torfowiska Batorowskiego. Szczeliniec 3: 49-99.
POTOCKA J. 2000. Stan zachowania oraz geomorfologiczne i hydrologiczne uwarunkowania rozmieszczenia torfowisk w Górach Izerskich. Przyr. Sudetów Zach. 3: 35-44.
SEIBERT R 1992. Klasse: Vaccinio-Piceetea. W: Oberdorfer E. (red.). Suddeutsche Pflanzengesellschaften. IV. G. Fischer Verl. Jena - Stuttgart - New York, s. 53-80.
STASZKIEWICZ J. 1958. Zespoły sosnowe Borów Nowotarskich. Fragm. Flor. Geobot. 3(2): 105-143.
STASZKIEWICZ J. 1992. Vegetation of the Orawa-Nowy Targ Basin peat bogs (S. Poland). Verroff, Geobot. Inst. ETH, Stiftung Rubel, Zurich, 107: 163-171.
TOtPA S. 1949. Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich. Roczn. Nauk Roln. 52, 5-73.
TOtPA S. 1985. Torfowiska. W: Jahn A. (red.) Karkonosze polskie. Zakt. Naród. im. Ossolińskich Wyd. PAN. Wroctaw, Warszawa, Kraków, Gdańsk, tódź. s. 291-318.
WALCZAK M. 1986. Charakterystyka florystyczno-fitosocjologiczna Torfowiska pod Zieleńcem. Wydz. Nauk Przyr. Uniwersytetu Wrocławskiego (Msc. pracy mgr.).
WOJTERSKI T. 1963. Bory bagienne na Pobrzeżu Zachodniokaszubskim. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 12: 5-191.
WÓJCIKIEWICZ M. 1979. Stratygrafia torfowiska Bór na Czerwonem z uwzględnieniem zespołów subfosylnych oraz rozmieszczenia i zróżnicowania współczesnych zbiorowisk roślinnych. Cz. I. Budowa stratygraficzna torfowiska. Zesz. Nauk. AR im H. Kołłątaja w Krakowie, Melioracja 153 (10): 133-157.
WÓJCIKIEWICZ M. 1979. Stratygrafia torfowiska Bór na Czerwonem z uwzględnieniem zespołów subfosylnych oraz rozmieszczenia i zróżnicowania współczesnych zbiorowisk roślinnych. Cz. II. Charakterystyka szaty roślinnej torfowiska. Zesz. Nauk. AR im H. Kołłątaja w Krakowie, Melioracja 153 (10): 159-191.
Maria Herbichowa, Joanno Potocka, Włodzimierz Kwiatkowski