kod siedliska: 91D0-1, siedlisko priorytetowe
*Brzezina bagienna
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Brzezina bagienna ma główny obszar występowania w północno-zachodniej części Europy, pozostającej pod silnym wpływem klimatu atlantyckiego. W Polsce osiąga wschodnią granicę swego zasięgu. Rozwija się w bezodpływowych obniżeniach terenu, z lustrem wody blisko powierzchni, wypełnionych najczęściej płytką warstwą kwaśnego torfu przejściowego lub murszu. Pod warstwą organiczną występują piaszczysto-gliniaste utwory moreny dennej. Gleby mają charakter stagnogleju, zawsze kwaśny odczyn i niską trofię. Siedlisko może zajmować duże powierzchnie w stosunkowo płytko zatorfionych zaklęśnięciach terenu lub też tworzyć różnej szerokości pasy na obrzeżach pokładu torfu wysokiego. W miejscach, gdzie na torfowisku wysokim intensywnie zachodzą procesy murszenia (np. wzdłuż rowów odwadniających), siedlisko ma wtórną genezę.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Płaty brzeziny bagiennej wyróżniają się luźnym drzewostanem, zwykle dwuwarstwowym, z wyraźną dominacją brzozy omszonej, domieszką sosny, świerka (rosnącego poza naturalnym zasięgiem), czasem buka. Warstwa krzewów jest zwarta i składa się głównie z kruszyny Frangula alnus oraz podrostu drzew. Runo zielne ma zwarcie do 80% i przeważa w nim borówka czernica Vaccinium myrtillus, z średnią ilościowością występują: bagno zwyczajne Ledum palustre, borówka bagienna Vaccinium uliginosum, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, paprocie, nerecznica szerokolistna Dryopteńs dilatata, nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana. Warstwa mszysta pokrywa do 90% powierzchni, budują ją: Pleurozium schreberi, Hylocomium splendens, Polytrichum commune oraz w niewielkiej ilości torfowce - Sphagnum capillifolium, S. fallax, S. palustre, S. russowii. Ogólnie fitocenozy są ubogie florystycznie - w płatach najczęściej występuje około 20 gatunków.
Reprezentatywne gatunki
Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata, borówka czernica Vaccinium myrtillus, siódmaczek leśny Trientalis europaea, bagno zwyczajne Ledum palustre, borówka bagienna Vaccinium uliginosum, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, gajnik lśniący Hylocomium splendens.
Odmiany
Od opisu typowej postaci zespołu odbiegają fitocenozy ze Słowińskiego Parku Narodowego określone jako torfowcowa postać brzeziny, z domieszką olszy czarnej, znikomym udziałem sosny, liczną wierzbą uszatą Salix aurita w podszycie, a miejscami również woskownicą europejską Myrica gale. Płaty te wyróżnia masowe występowanie trzcinnika lancetowatego Calamagrostis canescens i trzęślicy modrej Molinia caerulea. Opis nie jest uzupełniony zdjęciami fitosocjologicznymi, co uniemożliwia analizę porównawczą i klasyfikację takich płatów.
Możliwość pomyłek
Siedlisko łatwe do identyfikacji na podstawie łącznego uwzględnienia topograficznego położenia i typu torfu w podłożu, typowego składu drzewostanu, obecności gatunków charakterystycznych, zwłaszcza rosnącej z dużą stałością Dryopteris dilatata, dużego udziału Vaccinium myrtillus, Pleurozium schreberi i Hylocomium splendens oraz stosunkowo niewielkich ilości gatunków wysokotorfowiskowych w runie, głównie Ledum palustre, Eriophorum vaginatum i Sphagnum spp. Możliwe pomyłki z umiarkowanie zdegenerowanymi postaciami sosnowego boru bagiennego, do których w większej ilości wkracza brzoza, a runo nabiera borowego charakteru. Bór taki różni się od brzeziny niższym drzewostanem, budowanym w wybitnej przewadze z sosny, jej odnowieniem w niższych warstwach, przewagą lub znacznym udziałem torfowców w runie mszystym, natomiast brak w nim gatunków charakterystycznych dla brzeziny, tj. Lycopodium annotinum i Dryopteris dilatata.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Dicrano-Pinion
Podzwiązek Piceo-Vaccinienion uliginosi
Zespół Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis (=Betuletum pubescentis) brzezina bagienna
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Brzezina bagienna kończy serię sukcesyjną na torfowiskach przejściowych w północno-zachodniej części Polski i przy niezaburzonej hydrologii torfowiska jest zbiorowiskiem trwałym.
Powiązana z działalnością człowieka
Na osuszonych torfowiskach przejściowych oraz płytkich torfach wysokich z zaawansowanym procesem murszenia i mineralizacji torfu fitocenozy brzeziny bagiennej ulegają stosunkowo szybkim przekształceniom w kierunku bliżej nie określonych zbiorowisk. Ich cechą jest: 1) drastyczne obniżenie udziału gatunków charakterystycznych dla brzeziny, w tym szczególnie widłaka jałowcowatego Lycopodium annotinum, 2) inwazja świerka, jego szybkie wyrastanie z podszytu i wchodzenie do warstwy drzew 3) wybitna redukcja udziału kruszyny i podrostu brzozy i sosny w warstwie krzewów, 4) wzrost pokrywania warstwy mszystej, budowanej wyłącznie przez gatunki borowe, 5) zasadnicze różnice w pokrywaniu poszczególnych warstw w porównaniu z fitocenozami niezaburzonymi, 6) w skrajnym przypadku zanik runa i upodobnienie się fitocenozy do monokultur świerka powstałych z nasadzeń.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
W strefie kontaktu z siedliskami na podłożu mineralnym brzezina bagienna graniczy z różnorodnymi zbiorowiska leśnymi. W zależności od ukształtowania terenu i rodzaju gleby mogą to być: kwaśna buczyna Luzulo pilosae-Fagetum, acydofilna dąbrowa Fago-Quercetum lub nasadzenia świerka na ich siedliskach. Jeżeli brzezina wchodzi w skład kompleksu przestrzennego z torfowiskiem wysokim, od strony kopuły torfowiska przylega do fitocenoz boru bagiennego (*91 DO-2).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
W Polsce brzezina bagienna występuje na krańcowych wschodnich kresach swego zasięgu, ograniczonych do północno-zachodniej części kraju. Główny obszar występowania obejmuje pas Pobrzeży i Pojezierzy Południowo-bałtyckich, poza nim wyspowe stanowiska; wschodnia i południowa granica zasięgu wymaga ustalenia.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Naturalny typ siedliska, w Polsce na skraju swego geograficznego zasięgu, tym samym bardzo istotny dla zachowania różnorodności ekosystemalnej lasów. W skali kraju ma niewielki udział przestrzenny, tylko lokalnie stosunkowo częstszy. Naturalny element kompleksów przestrzennych na kwaśnych, mezotroficznych torfach, kończący serię sukcesyjną na torfowiskach przejściowych północno-zachodniej części Polski, jeden z wyróżników w geobotanicznej regionalizacji kraju. W dobrze zachowanym stanie optymalne siedlisko dla występowania chronionego gatunku widłaka jałowcowatego Lycopodium annotinum, który czasem rośnie masowo. Jako klimaksowy typ zbiorowiska na torfie utrzymuje w równowadze hydrologicznej złoże torfowe wraz z zawartą w nim wodą i materią organiczną, pełni też funkcję wodo- i glebochronną na poziomie krajobrazowym.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Brak specyficznych gatunków, możliwe występowanie włochatki Aegolius funereus, bielika Haliaeetus albicilla, puchacza Bubo bubo.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Fitocenozy o genezie w pełni naturalnej i na niezaburzonych siedliskach mają typowy i stabilny skład gatunkowy.
Inne obserwowane stany
Fitocenozy na odwodnionych torfach ulegają szybkim przekształceniom i degeneracji do uproszczonych pod względem strukturalnym i florystycznym zbiorowisk. W skrajnych przypadkach, wskutek samorzutnego rozwoju świerka lub po jego dosadzeniu, przypominają one monokultury świerkowe.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Ogólny krajowy areał siedliska, z dojrzałymi fitocenozami, szacuje się na zaledwie 8,75 km2. Całościowy bilans jego przemian nie jest znany, wyniki lokalnych badań wskazują na postępującą redukcję areału wskutek kontynuacji odwadniania torfowisk i prowadzenia upraw, np. świerka. Te dwa czynniki stanowią podstawowe zagrożenie dla zachowanych jeszcze fitocenoz.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Brzezina bagienna (w typie siedliskowym BMb, rzadko LMb) w dobrze zachowanym stanie jest zbiorowiskiem o bardzo niskiej wartości gospodarczej. Wszystkie próby podniesienia jej produktywności wymagają naruszenia warunków wodnych, co oznacza niekorzystne zmiany lub całkowite zniszczenie siedliska.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedlisko bardzo wrażliwe na zmiany stosunków wodnych, troficznych, podatne na wkraczanie i inwa- zyjny rozwój obcego siedliskowo i geograficznie świerka.
Zalecane metody ochrony
Działania ochronne muszą gwarantować wysoki poziom i stabilność warunków wodnych oraz utrzymanie niskiej trofii gleb, co wyklucza bezpośrednie odwadnianie siedliska i jego bezpośredniej zlewni. W fitocenozach dynamicznie zrównoważonych może wystarczyć ochrona bierna lub w części bardzo ekstensywna gospodarka leśna z zastosowaniem rębni przerębowej. W płatach na siedlisku przesuszonym, w zależności od stopnia obniżenia poziomu wody, można stosować tylko podpiętrzenie lub łączyć je z usuwaniem podszytu lub drzewostanu. Zabiegi te mogą być prowadzone w lasach gospodarczych, a koniecznie, w ramach ochrony czynnej na terenach chronionych. W przypadku objawów wkraczania świerka do podszytu i drzewostanu należy go usuwać całkowicie lub utrzymywać w ilości nieprzekraczającej 20%. W zdegradowanych brzezinach, np. zbyt przesuszonych i/lub opanowanych przez świerk, w ramach renaturalizacji mogą być konieczne różne zabiegi, z usuwaniem podszytów i rębnią zupełną włącznie. Zaleca się usuwanie lub ograniczenie świerka z bezpośredniego otoczenia brzeziny celem zapobieżenia jego samorzutnego rozprzestrzeniania się. W fitocenozach ze znacznym udziałem wprowadzonej sosny należy zredukować jej udział i preferować brzozę omszoną. W przypadku równoczesnej ochrony albo renaturyzacji przyległych siedlisk sosnowego boru bagiennego lub torfowisk wysokich, na których niepożądana jest obecność brzozy, może nastąpić konflikt. W takich sytuacjach preferencją powinna być ochrona priorytetowych nieleśnych torfowisk wysokich, które po osiągnięciu możliwego w danych warunkach stopnia renaturyzacji będą determinowały przestrzeń dla również priorytetowego boru bagiennego, a w konsekwencji także brzeziny bagiennej na jego obrzeżach. W celu uniknięcia konfliktów między ochroną a użytkowaniem gospodarczym wskazane jest włączenie najlepiej zachowanych fitocenoz brzeziny bagiennej, położonych poza rezerwatami i ich otulinami oraz parkami narodowymi, do Gospodarstwa Specjalnego; szacuje się, że takie fitocenozy zajmują bardzo niewielką część całości obszaru zaliczanego do tego typu siedliska przyrodniczego. Takie rozwiązanie jest również istotne ze względu na ochronę retencji wodnej w lasach, a także z powodu usytuowania wielu płatów brzeziny w bezodpływowych zagłębieniach, w których koszty ew. odwodnienia i inne straty wynikające ze zniszczenia retencji mogą przekroczyć wartość uzyskanego drewna.
Inne czyniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Stanowiska chronionych gatunków, zwłaszcza dużych populacji widłaka jałowcowatego Lycopodium annotinum.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Słowiński Park Narodowy, rezerwat Staniszewskie Błoto. Odpowiedzialni za ich ochronę są dyrektor parku narodowego i Wojewódzki Konserwator Przyrody.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Stanowiska brzeziny bagiennej na Pomorzu są zinwentaryzowane, natomiast brak jest całościowej waloryzacji i oceny stanu zachowania siedliska w ujęciu przestrzennym. Bierna ochrona rezerwatowa siedliska o naruszonej równowadze hydrologicznej jest nieskuteczna i prowadzi do szybkiego zaniku przedmiotu ochrony lub jego, jak się wydaje, nieodwracalnej degeneracji. Badania powinny być ukierunkowane na ilościowe i jakościowe oceny reakcji fitocenoz brzeziny na piętrzenie wody. Ustalenia wymaga granica zasięgu zbiorowiska w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim, a także przynależność fitosocjologiczna płatów ze Słowińskiego Parku Narodowego, które występują w wybitnie specyficznych, lokalnych warunkach.
Monitoring naukowy
Na terenach objętych ochroną prawną należy monitorować: 1) metodą kartograficzną - areał zajmowany przez brzezinę, 2) metodą fitosocjologiczną na stałych powierzchniach - skład i strukturę fitocenoz w warunkach niezaburzonych oraz poddanych zabiegom ochrony czynnej. Częstotliwość kartowania i wykonywania zdjęć wymaga rozpoznania lokalnych tendencji dynamicznych, wstępnie można przyjąć 5-letni odstęp czasu dla układów stabilnych, 2-3-letni dla miejsc chronionych czynnie. Monitoring fitocenoz w strefie poprawy warunków wodnych musi być połączony z regularnymi, comiesięcznymi pomiarami poziomu wody w piezometrach.
Bibliografia
HERBICH J. 1982. Zróżnicowanie i antropogeniczne przemiany roślinności Wysoczyzny Staniszewskiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Bot. 63. s. 162.
HERBICH J. 2001. Zmiany w roślinności rezerwatu „Staniszewskie Błoto" w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Prace Geogr. nr 1 79: 85-94.
JASNOWSKI M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc. Sc. Stetinensis, 10, s. 340.
JASNOWSKI M. 1972. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk. Phytocoenosis 1 (3): 193-209.
JASNOWSKI M. 1975. Torfowiska i tereny bagienne w Polsce. W: Kac N.J. Bagna kuli ziemskiej. PWN, Warszawa, s. 356-390.
JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., MARKOWSKI S. 1968. Ginące torfowiska wysokie i przejściowe w pasie nadbałtyckim Polski. Ochr. Przyr. 33: 69-124.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. s.537.
MATUSZKIEWICZ W, MATUSZKIEWICZ J. M. 1973. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 2. Bory sosnowe. Phytocoenosis 2(4): 273-356.
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, s. 357.
PIOTROWSKA H. 1997. Zbiorowiska roślinne. Lasy. W: H. Piotrowska (red.) Przyroda Słowińskiego Parku Narodowego. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań-Gdańsk, 157-196.
Maria Herbichowa