kod siedliska: 91D0-2, siedlisko priorytetowe
*Bór sosnowy bagienny
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Sosnowy bór bagienny występuje w miejscach z bardzo wysokim poziomem stagnujących wód gruntowych pochodzenia opadowego. W stanie naturalnym zwierciadło wody nie opada poniżej 50 cm pod powierzchnię terenu. W podłożu mogą występować ubogie piaski różnego pochodzenia lub gliny morenowe, na których odłożona jest warstwa silnie kwaśnego (pH 3,5-4,5), oligotroficznego torfu typu wysokiego, o różnej miąższości. W zależności od grubości warstwy torfu, gleby boru bagiennego powstają jako gleby gruntowo-glejowe torfowe lub gruntowo-glejowe torfiaste. Rozwój boru bagiennego na żywym torfowisku wysokim ograniczony jest do wąskiego pasa u podstawy i niższych partii zboczy kopuły torfowiska, gdzie lepszy drenaż umożliwia rozwój drzew. Na torfowiskach wysokich, które z przyczyn naturalnych lub antropogenicznych cechuje deficyt wody, bór porasta zbocza kopuły i całą powierzchnię wierzchowiny, kończąc ciąg sukcesyjny torfowiska wysokiego. Inicjalne i dojrzałe postaci boru występują ponadto za pasem otwartych mszarów wokół lądowiejących zbiorników dystroficznych i w stale podtopionych obniżeniach międzywydmowych wydm śródlądowych i nadmorskich. Fitocenozy boru mogą zajmować stosunkowo niewielkie powierzchnie, tworzyć rozległe płaty w bezodpływowych nieckach w całości wypełnionych torfem wysokim lub też wchodzić w skład rozległych kompleksów torfowych.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Fitocenozy boru bagiennego mają zasadniczo budowę czterowarstwową. W warstwie drzew, która jest niska, luźna lub średnio zwarta, dominuje sosna zwyczajna. Poza nią rośnie brzoza omszona, rzadziej świerk. Warstwa krzewów jest słabo rozwinięta, natomiast runo bardzo bujne. Budują je głównie krzewinki, jak: bagno zwyczajne Ledum palustre, borówka bagienna Vaccinium uliginosum, żurawina bagienna Oxycoccus palustris, ponadto wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, w niewielkiej ilości borówka czernica Vaccinium myrtillus, niekiedy trzęślica modra Molinia caerulea. W warstwie mszystej licznie rosną torfowce, mchy właściwe występują w mniejszości. Fitocenozy są skąpogatunkowe - w płatach jest najczęściej około 20 gatunków.
Reprezentatywne gatunki
*Bagno zwyczajne Ledum palustre, * borówka bagienna Vaccinium uliginosum, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, żurawina błotna Oxycoccus palustris, Sphagnum magellanicum, S. capillifolium, w regionie przymorskim wrzosiec bagienny Erka tetralix, woskownica europejska Myrica gale.
* gatunki charakterystyczne z fitosocjologicznego punktu widzenia.
Odmiany
Dwie odmiany w randze podzespołów - typowego i z trzęślicą modrą Molinia caerulea. Podzespół typowy odznacza się wyższym udziałem gatunków wysokotorfowiskowych, szczególnie Sphagnum magellanicum i Polytrichum strictum, bardzo bujnym rozwojem bagna zwyczajnego Ledum palustre, w części płatów również borówki bagiennej Vaccinium uliginosum. Podzespół ten rozwija się na miejscach z głębokim, dobrze i stabilnie uwodnionym pokładem torfu wysokiego, izolującym powierzchnię torfowiska od kontaktu z podłożem mineralnym. W podzespole trzęślicowym, porastającym miejsca z cienką warstwą torfu, poza Molinia caerulea występują: turzyca pospolita Carex nigra, Polytrichum commune, Sphagnum capillifolium. W pasie mierzejowym strefy przymorskiej, w zabagnionych obniżeniach międzywydmowych, na płytkim torfie podścielonym oligotroficznym piaskiem wydmowym wykształca się specyficzna postać boru, którą wyróżnia wrzosiec bagienny Erica tetralix i woskownica europejska Myrica gale.
Możliwe pomyłki
Siedlisko bardzo dobrze wyróżnialne na podstawie składu gatunkowego drzewostanu, jego niskiej wysokości, na ogół znacznej ilości bagna zwyczajnego i borówki bagiennej (gatunki te jednak nie zawsze występują równocześnie) oraz zwykle dużej grupy gatunków typowych dla torfowisk wysokich. W zdegenerowanych przez osuszenie płatach gatunki torfowiskowe prawie nie występują, przewagę mają składniki borów świeżych - borówka czernica Vaccinium myrtillus, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa lub trzęślica modra Molinia caerulea, wyraźnie większy jest też udział brzozy. Niektóre z płatów na przesuszonym i częściowo zmineralizowanym torfie mogą nawiązywać do brzeziny bagiennej (*91D0-1). Trudne do odróżnienia od typowego boru mogą być płaty Ledo-Sphagnetum magellanici (7110), który porasta torfowiska wysokie, o bardzo słabo zaznaczonej kopule lub niemal płaskie torfowiska we wschodniej części kraju. Rozstrzygający w takim przypadku jest udział gatunków właściwych dla torfowiska wysokiego i gatunków borowych.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Dicrano-Pinion
Podzwiązek Piceo-Vaccinienion uliginosi
Zespół Vaccinio uliginosi-Pinetum sylvestris sosnowy bór bagienny
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Na niezaburzonym siedlisku zbiorowisko stabilne, najczęściej nie wykazujące właściwości torfotwórczych, kończące serię sukcesyjną na torfowiskach wysokich.
Powiązana z działalnością człowieka
Odwadnianie powoduje osiadanie złoża torfowego, rozrywanie systemu korzeniowego drzew i ich wydzielanie, degenerację fitocenoz, uruchomienie procesu murszenia gleby torfowej, częściową mineralizację materii organicznej. W takich sytuacjach runo boru może zostać opanowane przez trzęślicę modrą, śmiałka pogiętego, borówkę czernicę, jeżyny. Na silnie osuszonych miejscach fitocenoza boru może z czasem nabrać cech brzeziny bagiennej, z masowo występującym widłakiem jałowcowatym Lycopodium annotinum. W kolejnym etapie przemian fitocenozy te przekształcają się w zbiorowiska typu boru wilgotnego lub nawet świeżego, z masowo rosnącą borówką czernicą.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Od strony brzegu zatorfionych obniżeń bór bagienny może przylegać do brzeziny bagiennej (*91D0-1), okrajka torfowisk wysokich żywych (*7110) z roślinnością właściwą dla torfowisk przejściowych (7140), osuszonego okrajka torfowisk wysokich zdegradowanych, ale zdolnych do regeneracji (7120), borów świeżych (nadmorskich i śródlądowych) na glebach mineralnych. Na żywych torfowiskach od strony środka kopuły bór bagienny styka się z kompleksem kęp i dolinek zajmujących wierzchowinową część torfowiska. Na torfowiskach wysokich na Podhalu w tym położeniu mogą być płaty Pino mugo-Sphagnetum (*91 DO-3) Bardzo wąskie, inicjalne pasy boru mogą tworzyć się wokół dystroficznych zbiorników, zarastających na powierzchni wody przez pła mszarne (7140). Wyjątkowe położenie mają fitocenozy boru bagiennego w płytko zatorfionych obniżeniach międzywydmowych w pasie nadmorskim, gdzie stykają się z zaroślowym zbiorowiskiem Myricetum gale i najbardziej wilgotną postacią nadmorskiego boru bażynowego Empetro nigri-Pinetum ericetosum tetralicis. W środkowym basenie pradoliny Biebrzy bór bagienny usytuowany jest w kompleksie tworzonym przez olsy, mechowiska (7230) i łąki uprawne.
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Bór bagienny sosnowy jest zespołem niżowym, wyjątkowo występuje w kotlinach śródgórskich. Rozprzestrzeniony na całym niżu, lecz bardzo nierównomiernie, o czym decydują warunki ogólnoklimatyczne wpływające na rozmieszczenie torfowisk wysokich, jak i lokalne warunki topograficzne i wodne. Szczególnie częsty jest w pasie pojezierzy na północy kraju, w Polsce środkowej na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, w Puszczy Solskiej, Niecce Sieradzkiej, Kotlinie Sandomierskiej. Na południu kraju większe skupienia stanowisk tylko na Podhalu, znikomo małe powierzchnie na paru silnie wypiętrzonych torfowiskach wysokich w Bieszczadach.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Naturalne, klimaksowe zbiorowisko na torfowiskach wysokich, kończące ich wzrost w warunkach klimatycznych środkowej i wschodniej Europy, a także jeden ze składników kompleksu przestrzennego roślinności żywych torfowisk wysokich na tym obszarze. Stabilne bory bagienne utrzymują katotelm torfowisk wysokich w stanie równowagi dynamicznej, tym samym zapobiegając utracie nagromadzonej w nim wody i materii organicznej. W dobrze zachowanym stanie są biotopem wielu gatunków zwierząt bezkręgowych i kręgowców. Odwodnienie siedliska boru bagiennego zapoczątkowuje ujemny bilans wodny torfowiska, którego skutkiem jest stopniowe kurczenie się objętości katotelmu, spowodowane postępującym murszeniem i mineralizacją przesuszonego torfu. Torfowiska, ze względu na retencję wodną, pełnią zasadniczą funkcję regulującą bilans wodny w krajobrazie: odpływ podziemny z torfowisk położonych na obszarach alimentacyjnych wypływów wód podziemnych zasila źródła.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Głuszec Tetrao urogallus.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Siedlisko w warunkach naturalnego reżimu wodnego cechuje typowy skład florystyczny i stabilność.
Inne obserwowane stany
W miejscach, gdzie fitocenozy boru bagiennego powstały w wyniku sadzenia sosny na obsuszanych torfowiskach wysokich, obecnie występuje na ogół wysokopienny bór z wydzielającymi się drzewami i lukami drzewostanowymi, opanowywanymi przez jeżyny, trzęślicę i śmiałka darniowego. Na zboczach kopuł dużych torfowisk, które są systematycznie osuszane, bór bagienny nabiera cech boru wilgotnego. Lokalnie, po serii bardzo mokrych lat, na wierzchowinie bałtyckich torfowisk wysokich porośniętych przez stary bór z sadzonym drzewostanem odnotowano całkowity wypad sosny, a rosnące pod nią bagno zwyczajne i borówka bagienna utrzymały się przez około 15 lat; następnie pozostałości roślinności torfowiskowego runa zostały wyparte przez trzęślicę. Serie suchych lat powodują w przesuszonych fitocenozach radykalne osłabienie torfowców, rozrost borówki czernicy i następnie trzęślicy modrej. W okresach suszy i upału w bardzo lokalnej skali odnotowano całkowite zniszczenie roślin runa (łącznie z kępami wełnianki pochwowatej) wskutek wyleżenia lub stratowania przez jeleniowate, poszukujące spokojnych miejsc oraz chłodu i wilgoci. W miejscach takich regeneracja roślinności po około 10 latach ograniczyła się tylko do pojedynczych kęp wełnianki.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Ogólny areał siedliska w skali kraju szacuje się na około 250 km2, w czym mieszczą się również powierzchnie z fitocenozami zmienionymi pod wpływem gospodarki leśnej (głównie odwodnienia); w związku z tym areał fitocenoz naturalnych i względnie naturalnych jest wielokrotnie mniejszy. Wobec kontynuacji melioracji odwadniających fitocenozy boru ustępują w dalszym ciągu. Lokalnie degeneracja i zanik fitocenoz mogą być znaczne, zwłaszcza po drastycznym, skokowym obniżeniu poziomu wody, np. na dużych torfowiskach kopułowych w następujących po sobie upalnych latach i przy równocześnie działających rowach odwadniających. Tempo i kierunek przemian w formie kartograficznej udokumentowane są z bardzo niewielu miejsc. Potencjalne zagrożenie dla stabilności obecnego areału dobrze zachowanych płatów można wiązać z tendencją ocieplania się klimatu i generalnego pogarszania bilansu wodnego siedlisk uzależnionych od wielkości i rozkładu opadów, do jakich należy m.in. bór bagienny.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Siedlisko (w typie siedliskowym Bb) bardzo słabo produktywne, dla gospodarki leśnej mało przydatne lub nieprzydatne z powodu skrajnych warunków siedliskowych, bonitacja drzewostanu bardzo niska (4., 5. klasa). Również po osuszeniu złoża torfowego uprawa lasu bardzo utrudniona z powodu bardzo niskiej trofii i odczynu gleby, osiadania i kompakcji torfu, zachodzących procesów murszenia, zmiany pojemności wodnej i innych cech fizyczno-chemicznych negatywnie wpływających na produktywność i przyrost drzew. Sukcesja zachodząca w runie przesuszonych borów, zwłaszcza masowy rozwój trzęślicy, utrudnia lub uniemożliwia odnawianie się drzew i w konsekwencji prowadzi do powstania nieużytków leśnych.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedlisko bardzo wrażliwe na zmiany warunków wodnych i troficznych.
Zalecane metody ochrony
Podstawą wszystkich działań ochronnych jest zachowanie lub przywrócenie stosunków wodnych właściwych dla siedliska. Zaleca się generalne wyłączenie najlepiej zachowanych fragmentów borów bagiennych z gospodarki leśnej i objęcie prawną ochroną szczególnie cennych obiektów (w formie rezerwatów lub użytków ekologicznych). Poza parkami narodowymi oraz zatwierdzonymi i planowanymi rezerwatami wraz z otulinami, w celu uniknięcia konfliktów między ochroną a użytkowaniem gospodarczym, wskazane jest włączenie do Gospodarstwa Specjalnego najlepiej zachowanych fitocenoz boru bagiennego. Na ich powierzchni sugeruje się stosowanie ekstensywnej gospodarki leśnej rębnią przerębową. Szacuje się, że dobrze zachowane fitocenozy zajmują bardzo niewielką część całości obszaru zaliczanego do tego typu siedliska przyrodniczego; często znajdują się one w miejscach, których odwodnienie jest praktycznie niemożliwe. Na siedliskach o zmienionych warunkach wodnych, po ich korekcie i w zależności od celu postawionego do osiągnięcia, zabiegi czynnej ochrony mogą polegać na usunięciu z drzewostanu gatunków niepożądanych (brzozy) oraz zmniejszeniu zwarcia podszytu.
W przypadku równoczesnej ochrony lub renaturyzacji torfowiska wysokiego ochrona boru bagiennego może powodować sytuację konfliktową, w której preferencyjne rozwiązania z reguły powinny dotyczyć otwartego torfowiska wysokiego (zgodnie z projektem uzupełnienia Interpretation Manual EUR 25). Torfowisko takie po regeneracji w sposób naturalny doprowadzi do powstania strefy dogodnej dla boru bagiennego, w której przypuszczalnie nie będą konieczne specjalne zabiegi dla utrzymania tego boru. Szczegółowe zasady postępowania (plany ochrony) powinny być ustalane przez zespół specjalistów: hydrologa, botanika-ekologa (torfoznawcę) oraz leśnika-ekologa.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Ochrona stanowisk lęgowych ptaków.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Zbiorowisko występuje dość często na obszarach prawnie chronionych: w Słowińskim Parku Narodowym, Wigierskim Parku Narodowym, Biebrzańskim Parku Narodowym, w rezerwatach chroniących torfowiska wysokie „Janiewickie Bagno", „Staniszewskie Błoto", „Jeziorka Chośnickie", „Kurze Grzędy", „Białogóra" na Pomorzu, „Bór na Czerwonem" koło Nowego Targu. W części z nich rozpoczęto lub planuje się podpiętrzanie poziomu wody w rowach odwadniających. Odpowiedzialni za ochronę przyrody w tych obiektach są dyrektorzy parków oraz wojewódzcy konserwatorzy przyrody.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Rozmieszczenie i zróżnicowanie fitocenoz bagiennego boru sosnowego są dobrze rozpoznane. Prowadzone eksperymenty z podpiętrzaniem poziomu wody w torfowiskach uprzednio osuszanych wskazują, że przy dobrze wyliczonym bilansie wodnym torfowiska i zaprojektowaniu zastawek możliwa jest poprawa uwilgocenia gleby i powstrzymanie wypadu drzew co najmniej w najbliższym w sąsiedztwie rowów. Potrzebne jest podjęcie badań wielodyscyplinarnych (hydrogeologicznych, hydrologicznych, klimatycznych, glebowych i botanicznych) nad rzeczywistym bilansem wodnym boru bagiennego w różnym stanie zachowania oraz w odmiennych pod względem klimatycznych regionach kraju. Badania te są potrzebne do poznania teoretycznych i praktycznych możliwości poprawy stanu zaburzonych siedlisk.
Monitoring naukowy
Bezwzględnie konieczne jest założenie sieci piezometrów w rezerwatach i parkach narodowych celem wieloletnego zbioru danych o dynamice poziomu wody w borach bagiennych, zarówno dobrze zachowanych, jak i wykazujących objawy degeneracji, oraz połączenie tego monitoringu ze śledzeniem dynamiki roślinności na stałych powierzchniach, w tym również w strefie piętrzenia wody.
Bibliografia
HERBICH J. 1982. Zróżnicowanie i antropogeniczne przemiany roślinności Wysoczyzny Staniszewskiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Bot. 63, s. 162.
HERBICH J. 2001. Zmiany w roślinności rezerwatu „Staniszewskie Błoto" w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Prace geogr. nr 179: 85-94.
JASNOWSKI M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc. Sc. Stetinensis, 10, s. 340.
JASNOWSKI M. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk. Phytocoenosis 1, 3: 193-209.
JASNOWSKI M. 1975. Torfowiska i tereny bagienne w Polsce. W: Kac N.J. Bagna kuli ziemskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 356-390.
JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., MARKOWSKI S. 1968. Ginące torfowiska wysokie i przejściowe w pasie nadbałtyckim Polski. Ochr. Przyr. 33: 69-124.
MAREK S., PAŁCZYŃSKI A. 1962. Torfowiska wysokie w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 34: 255-297.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s.537.
MATUSZKIEWICZ W, MATUSZKIEWICZ J.M. 1973. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 2. Bory sosnowe. Phytocoenosis 2, 4: 273-356.
MATUSZKIEWICZ J.M. 2001. Zespoły leśne Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, s. 357.
OSWIT J. 1991. Roślinność i siedliska zabagnionych dolin rzecznych na tle warunków wodnych. Roczn. Nauk Roln., ser. D -Monografie, 221, s. 230.
PAŁCZYŃSKI A. 1975. Bagna Jaćwieskie. Pradolina Biebrzy. Roczn. Nauk Roln, ser. D -Monografie, 145., s. 232.
PIOTROWSKA H. 1997. Zbiorowiska roślinne. Lasy. W: Piotrowska H. (red.). Przyroda Słowińskiego Parku Narodowego. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań-Gdańsk,157-196.
STASZKIEWICZ J. 1964. Zespoły sosnowe Borów Nowotarskich. Fragm. Flor. Geobot. 3: 105-129.
WOJTERSKI T. 1963. Bory bagienne na Pobrzeżu Zachodniokaszubskim. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 12: 5-191.
WÓJCIKIEWICZ M. 1979. Stratygrafia torfowiska „Bór na Czerwonem", z uwzględnieniem zespołów subfosylnych oraz rozmieszczenia i zróżnicowania zbiorowisk roślinnych. Cz. II. Charakterystyka szaty roślinnej torfowiska. Zesz. Nauk. AR im. H. Kołłątaja w Krakowie. 153:159-193.
Maria Herbichowa