kod siedliska: 91E0-3, siedlisko priorytetowe
*Łęg olszowo-jesionowy
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Typowe miejsca występowania łęgów jesionowo-olszowych to dna dolin mniejszych rzek i strumieni w krajobrazie niżu Polski. W miejscach takich łęgi zajmują różne typy gleb hydrogenicznych, semihydrogenicznych lub napływowych, uwarunkowanych rodzajem podłoża mineralnego, grubością podłoża organicznego, intensywnością nanoszenia materiału mineralnego przez wylewające wody oraz długością okresu ich stagnowania. W zależności od kombinacji ww. czynników mogą to być gleby:
• mułowe lub torfowo-mułowe,
• murszowe i murszowate,
• mady rzeczne, zwykle właściwe lub próchniczne.
Zalewy powierzchniowe wodami rzecznymi mogą, w zależności od sytuacji lokalnej, występować co roku lub co kilka lat. Istnieją także łęgi nie zalewane, lecz zasilane ruchomymi wodami gruntowymi.
Łęgi opisywanego typu, oprócz dolin niewielkich rzeczek i strumieni, mogą występować także w brzeżnych partiach dolin wielkich rzek nizinnych, a także niemal wszędzie w strefie ekotonowej między grądami a olsami. Mogą także występować w otoczeniu jezior: lasy olszowe przy jeziorach mogą mieć albo charakter olsów, albo łęgów olszowych; spotykane jest też pełne spektrum postaci przejściowych. W klasyfikacji siedlisk leśnych łęg olszowy zajmuje większą część typu siedliskowego olsu jesionowego (OlJ oraz OlJ wyż). W zasadzie wszystkie olszowe i jesionowe drzewostany na siedlisku OlJ reprezentują ten typ biotopu. Nowa klasyfikacja siedlisk leśnych ma zmienić nazwę olsu jesionowego na bardziej adekwatną - las łęgowy bagienny. Opisywanemu siedlisku przyrodniczemu odpowiada wówczas, w myśl nowych siedliskowych podstaw hodowli lasu (2004), typ lasu „jesionowo-olszowy las łęgowy bagienny". Wiele płatów łęgów olszowych występuje jednak także na siedliskach klasyfikowanych jako ols (Ol), wówczas udział jesionu w drzewostanie jest zwykle, z naturalnych przyczyn, ograniczony. Spośród drzewostanów na siedlisku Ol zwykle łęgami okazują się te, które występują w dolinach cieków. Łęgi olszowe mogą także zajmować najwilgotniejsze siedliska lasu wilgotnego (Lw3), a także niekiedy siedliska lasu łęgowego (Lł).
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Lasy z drzewostanem zdominowanym przez olszę czarną Alnus glutinosa. Olszy często, lecz nie zawsze, towarzyszy domieszka jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior, rzadko jesion może współpanować z olszą bądź nawet dominować w drzewostanie. W niższym piętrze drzewostanu lub w warstwie krzewów panuje zwykle czeremcha zwyczajna Padus avium. Jako gatunki domieszkowe pojawiać się mogą: klon zwyczajny Acer platanoides, jawor Acer pseudoplatanus, grab zwyczajny Carpinus betulus, a także (w granicach naturalnego zasięgu) świerk pospolity Picea abies. Z Polski pn.-wsch. znane są postaci łęgów, w których rola świerka wzrasta, aż do współpanowania w drzewostanie (zob. dalej „zbiorowisko Piceo-Alnetum"). W położeniach podgórskch, a także niekiedy w strefie Pojezierzy, spotyka się także pojedynczo olszę szarą Alnus incana. Lokalnie w domieszce drzewostanu mogą pojawiać się też wiązy. Warstwa krzewów wykształca się rozmaicie: od znacznego zwarcia po niemal całkowity brak. Oprócz podrostów olszy i jesionu spotykane są tu: porzeczka czarna Ribes nigrum i czerwona R. spicatum, leszczyna pospolita Corylus avellana, trzmielina zwyczajna Euonymus europaea, kalina koralowa Viburnum opulus, bez czarny Sambucus nigra i inne. Warstwa runa, zazwyczaj bujna i zwarta, jest tworzona przez gatunki właściwe nie tylko dla lasów łęgowych, lecz przechodzące ze zbiorowisk olsowych i bagiennych. Skład runa jest dość zmienny, zwykle dominujący jest jednak udział gatunków leśnych. Do częstych składników runa należą np.: pokrzywa Urtica dioica, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, czartawa pospolita Circaea lutetiana, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea, czyściec leśny Stachys sylvatica, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, przytulią czepna Galium aparine, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum, kuklik pospolity Geum urbanum i merzyk fałdowany Plagiomnium undulatum. Notowano płaty z licznym udziałem, a nawet facjalną dominacją szczyru trwałego Mercurialis perennis bądź skrzypu zimowego Equisetum hyemale. Możliwy jest jednak znaczący udział roślin typowych dla wilgotnych łąk, jak np. knieć błotna Caltha palustris, a w płatach zabagnionych - także gatunków bagiennych, jak np. trzcina Phragmites australis.
Reprezentatywne gatunki
Olsza czarna Alnus glutinosa, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, czeremcha zwyczajna Padus avium, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, czartawa pospolita Circaea lutetiana, wietlica samicza Athyrium filix-femina, tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris.
Odmiany
Siedliska łęgów, generalnie związane z warunkami powolnego przepływu wód, wykazują silne zróżnicowanie, uwarunkowane przede wszystkim zmiennością lokalnych warunków wodnych. W miejscach zabagnionych, z pewnymi tendencjami do stagnowania wody, rozwijają się lasy o charakterze przejściowym między łęgami a olsami, z wyraźnie zaznaczającym się występowaniem gatunków bagiennych w runie. W dolinach niewielkich i szybko płynących cieków wykształcają się postaci zupełnie pozbawione gatunków bagiennych w runie, o zdecydowanie leśnym charakterze. Dominują wówczas często gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria oraz szczyr trwały Mercurialis perennis; na Pomorzu często w takich lasach rośnie bniec czerwony Melandrium rubrum. Takie, częste w młodoglacjalnym krajobrazie, postaci łęgów bywają opisywane jako odrębne zbiorowisko roślinne „olszowego łęgu gwiazdnicowego" (Stellario-Alnetum). Interesujące, że w skrajnych dla tego zbiorowiska warunkach wilgotnościowych - zarówno w warunkach zabagnienia (postaci przejściowe do olsów), jak i całkowitego braku cech bagiennych (łęgi gwiazdnicowe) - drzewostan jest zwykle czysto olszowy, a jesion odgrywa większą rolę tylko w płatach o uwilgotnieniu pośrednim. Szczególne postaci łęgu jesionowo-olszowego mogą rozwijać się w warunkach zasilania wodami podziemnymi, np. na źródliskach bądź na erodowanych kopułach torfowisk źródliskowych. Takie przypadki omówiono w ramach przedstawionej dalej jednostki „źródliskowe lasy olszowe" (91EO-4).
Możliwe pomyłki
W praktyce terenowej trudności może sprawiać odróżnienie łęgów jesionowo-olszowych od olsów (niebędących siedliskiem przyrodniczym Natury 2000). Rozpoznanie typowych postaci tych zbiorowisk nie jest trudne. Łęgi od olsów odróżniają przede wszystkim warunki hydrologiczne, związane z poziomym, a nie tylko pionowym ruchem wody. Cechami fizjonomicznymi są:
• niekępkowa struktura fitocenozy z dość jednorodnym runem, w skład którego wchodzą głównie gatunki zielne, z małym udziałem traw i turzyc oraz ubogą warstwą mszystą,
• brak gatunków borowych,
• nieznaczny udział gatunków przechodzących z siedlisk olszowych i szuwarowych,
• częstsze występowanie gatunków przechodzących z siedlisk żyznych lasów liściastych (zwłaszcza buczyn i grądów),
• obfite występowanie gatunków azotolubnych, np. pokrzywy Urtica dioica, bodziszka cuchnącego Geranium robertianum, niecierpka pospolitego Impatiens noli-tangere, kuklika zwisłego Geum rivale i pospolitego Geum urbanum oraz jasnoty plamistej Lamium maculatum,
• słabe wykształcenie warstwy mchów,
• mułowy, próchniczo-mineralny lub murszowo-mineralny, a nie torfowy charakter gleby,
• ślady procesów aluwialnych lub deluwialnych w glebie lub na jej powierzchni,
• brak śladów dłuższej stagnacji i utrudnionego odpływu wody,
• widoczny wpływ drobnych cieków wodnych,
• kontakt przestrzenny z lasami gradowymi lub łąkami położonymi wzdłuż cieków wodnych.
W rzeczywistości jednak występuje pełne spektrum form przejściowych między olsami a łęgami. Sytuację dodatkowo komplikują dość częste przypadki występowania olsów łęgowiejących w wyniku uruchomienia przepływu wody lub łęgów olsowiejących w wyniku jej stagnacji (zobacz dalej), a także występowania olszynek połąkowego pochodzenia. Także w wyniku trwałego przesuszenia (np. odwodnienia) olsów wykształca się zbiorowisko lasu olszowego o łęgopodobnym charakterze, zwane „łęgiem olsowym" (nie olszowym) i ujmowane niekiedy jako zespół Poo trivialis-Alnetum.
Trudne może być też zarysowanie ostrej granicy między łęgiem jesionowo-olszowym a podgórskim łęgiem jesionowym. Sporne jest, czy niżowe lasy łęgowe z jesionem, zwykle związane z wysiękami wody, cechujące się obfitym występowaniem turzycy odległokłosej Carex remota, a czasem z występowaniem skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia, należy traktować jeszcze jako łęgi jesionowo-olszowe zespołu Fraxino-Alnetum czy już jako podgórski zespół Carici remotae-Fraxinetum w zubożonych, niżowych postaciach (por. też opis 91EO-5). Lasy typu łęgów jesionowo-wiązowych (Ficario-Ulmetum, 91F0) pod wpływem uprawy olszy w drzewostanie mogą przybierać postać trudną do odróżnienia od opisywanego tu biotopu. Znane są też naturalne postaci przejściowe między tymi typami łęgów. Np. nad Łupawą na Pomorzu występują lasy z olszowym drzewostanem i z gęstym podszytem czeremchowo-leszczynowym, ale z bardzo obfitym występowaniem wczesnowiosennych geofitów, w tym ziarnopłonu wiosennego Ficaria verna w runie. W wielu miejscach Polski notowano też łęgi jesionowo-olszowe z wiązami.
W strefie przymorskiej na torfach leżących na piaskach wydmowych może występować łęg nadmorski Pruno-Fraxinetum. Powinien on być klasyfikowany jako siedlisko przyrodnicze 2180, miejscami jednak może być podobny do opisywanego tu łęgu olszowego. Kryterium rozdzielającym te typy lasu może być eoliczne przekształcenie piasków leżących w ich podłożu.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Łęgi jesionowo-olszowe są ujmowane jako zespół Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952 o następującej pozycji syntaksonomicznej:
Związek Alno-Ulmion
Podzwiązek Alnenion glutinoso-incanae
Zespół Fraxino-Alnetum niżowy łęg jesionowo-olszowy
Do niedawna szeroko rozpowszechniona była nazwa Circaeo-Alnetum Oberd. 1953. W niemieckiej literaturze fitosocjologicznej spotyka się też nazwę Ribo sylvestris-Fraxinetum Lemee 1937 corr. Passarge 1958 lub Ribo sylvestris-Alneum R. Tx. et Ohba 1975.
Łęgi olszowe w dolinach szybko płynących rzek i strumieni wydziela się niekiedy w osobny zespół tzw. łęgu gwiazdnicowego, Stellario-Alnetum Lohm 1953. W północno-wschodniej Polsce wyróżnia się niekiedy „łęg świerkowy" (Piceo-Alnetum), który można uznać za formę opisywanego tu typu biotopu, cechującą się dużym udziałem świerka w drzewostanie i obecnością niektórych gatunków towarzyszących świerkowi w runie.
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Łęg jesionowo-olszowy jest, pod warunkiem niezmienności warunków siedliskowych, trwałym typem zbiorowiska leśnego. Procesy odnowienia olszy i ewentualnie jesionu w warunkach naturalnych zachodzą najczęściej w niewielkiej skali przestrzennej i są napędzane przez procesy śmierci pojedynczych drzew, powstawanie luk w drzewostanie i rozwój odnowienia wypełniającego luki. W przeciwieństwie do olsów, rola wegetatywnego odnowienia olszy przez odroślą z szyi korzeniowej jest niewielka, choć znacząca. Niekiedy daje się także zauważyć mozaikowe zróżnicowanie tzw. faz rozwojowych lasu na płaty w fazie juwenilnej, optymalnej, rozpadu i odnowienia. Wielkopowierzchniowe zjawiska o charakterze katastroficznym należą w olsach jesionowo-olszowych do rzadkości. Stosunek olszy do jesionu w drzewostanie determinowany jest warunkami siedliskowymi, ale także w pewnym zakresie dynamiką populacji tych dwóch gatunków. Młode, pionierskie laski, np. na połąkowych siedliskach, są najczęściej czysto olszowe, udział jesionu jest typowy raczej dla dojrzałych płatów ekosystemu.
W łęgach ze świerkiem, pospolitych w pn.-wsch. Polsce, istotnym elementem dynamiki jest proces wykrotowy. Wiatr przewraca przede wszystkim świerki, ale i olsze. Także i w innych częściach Polski, w łęgach na wilgotnych glebach, wykroty olszy nie należą do rzadkości. Ze względu na wysoki poziom wód gruntowych, w zagłębieniach po wykrotach wykształcają się niewielkie, astatyczne zbiorniczki wodne będące specyficznymi mikrobiotopami dla flory i fauny.
Procesy olsowienia łęgów i łęgowienia olsów, omówione niżej, choć współcześnie powodowane najczęściej przyczynami antropogenicznymi, mogą mieć także naturalny charakter. Np. w Puszczy Boreckiej opisano całe serie fluktuacji między łęgowym a olsowym charakterem olszyn, powodowanych zmienną akumulacją osadów przez strumienie.
Powiązana z działalnością człowieka:
Łęg jesionowo-olszowy jest ekosystemem bardzo czułym na ewentualne zmiany warunków siedliskowych, przede wszystkim warunków wodnych. W wyniku większego uwilgotnienia podłoża mogą wnikać gatunki bagienne i olsowe (proces olsowienia i zabagnienia). W przypadku przesuszenia runo będzie zyskiwać charakter gradowy (proces grądowienia). W dalszej perspektywie zmianie ulec może również skład drzewostanu. W efekcie większego zabagnienia siedliska jesion może ustępować na rzecz olszy. Natomiast w rezultacie długotrwałego przesuszenia siedliska (trwającego najmniej kilka lat) da się zauważyć wkraczanie gatunków gradowych (grab, dąb) przy jednoczesnym zmniejszaniu udziału olszy.
Z drugiej strony, lasy typu łęgów jesionowo-olszowych mogą powstawać z olsów, w wyniku uruchomienia w nich przepływu wody (proces łęgowienia), bądź to w wyniku działania czynników naturalnych, bądź (częściej) antropogenicznych. Łęgi mają też duże zdolności regeneracji. Względnie szybko mogą odtwarzać się na drodze sukcesji wtórnej na porzuconych łąkach na siedliskach łęgowych.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Łęgi jesionowo-olszowe niemal zawsze kontaktują się z biotopami wodnymi - strumieniami i niewielkimi rzekami (Physis 24.1), rzadziej z jeziorami (Physis 22.1). W krajobrazach leśnych płaty łęgów sąsiadują zwykle z grądami (9160, 9170, Physis 41.24, 41.26), a na Pomorzu także z buczynami (9110, 9130, Physis 41.11, 41.13), a z drugiej strony z olesami (Physis 44.9). Łęgi jesionowo-olszowe mogą też występować w kompleksach z innymi typami lasów łęgowych (Physis 44.3, 44.2, 44.13), np. w dolinach wielkich rzek.
Typowymi dla krajobrazu roślinnego łęgów jesionowo-olszowych zbiorowiskami zaroślowych oszyjków (Physis 33.81) są zbiorowiska derenia świdwy i trzmieliny (Euonymo-Cornetum) oraz zarośla bzu czarnego (Urtico-Sambucetum nigrae), a zbiorowiskami okrajkowymi (6430, Physis 37.7, 37.8) - welony chmielu (Fallopio-Humuletum), ziołorośla sadźca konopiastego (Eupatorietum cannabini), ziołorośla niecierpka pospolitego i przytulii czepnej (Galio-Impatientetum noli-tangere), ziołorośla wierzbownicy kosmatej i kielisznika zaroślowego (Epilobio hirsuti-Calystegietum).
Łęgi jesionowo-olszowe często sąsiadują też z półnaturalnymi zbiorowiskami trawiastymi i turzycowymi, wtórnie powstałymi na ich siedliskach (Physis 53.1), np. z szuwarami mozgowymi (Phalaridetum arundinaceae), sitowia leśnego (Scirpetum sylvatici) i turzycy zaostrzonej (Caricetum gracilis).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Łęgi jesionowo-olszowe występują dość pospolicie w całej Polsce, z wyjątkiem gór. W skali kraju są najczęściej spotykanym typem lasu łęgowego. Z reguły są też najpospolitszym regionalnie i lokalnie typem łęgu, choć np. w krajobrazach dolin wielkich rzek lub lokalnie na wyżynach i pogórzach może być inaczej. Lasy postaci łęgu gwiazdnicowego (Stellario-Alnetum) są ograniczone w swoim występowaniu do krajobrazu młodoglacjalnego, tj. do pasa Pojezierzy, a łęgi ze świerkiem (Piceo-Alnetum) - do pn.-wsch. Polski.
Wg szacunków powierzchnia potencjalnych siedlisk łęgu jesionowo-olszowego w lasach Polski wynosi ok. 150 tys. ha, a powierzchnia dojrzałych fitocenoz - ok. 20 tys. ha.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Siedliska nizinnych lasów jesionowo-olszowych z dobrze zachowanym stanem pokrywy roślinnej ocalały jedynie w postaci fragmentów, na niewielkich odcinkach dolin małych rzek i strumieni. Najlepiej zachowane fitocenozy odnaleźć można w obrębie większych kompleksów leśnych. Łęgi jesionowo-olszowe są stałym składnikiem krajobrazów dolin niewielkich rzek i strumieni na nizinach, stanowiąc zwykle bezpośrednie sąsiedztwo cieku wodnego. Mogą one wpływać na funkcjonowanie ekosystemu cieku, stanowiąc np. barierę biogeochemiczną dla spływów z otoczenia, ale i np. źródło owadów zjadanych przez faunę wodną, źródło drzew przewracających się w nurt cieku i modyfikujących jego morfologię; korzenie nadbrzeżnych olsz kształtują brzeg cieku. Lasy tego typu stabilizują stosunki wodne i są jednym z elementów decydujących o naturalnej retencji wód. Łęgi omawianego typu mogą występować jako jeden z elementów kompleksu lasów łęgowych w dolinach dużych rzek nizinnych, mającego kapitalne znaczenie dla ochrony rodzimej awifauny. Dobrze zachowane łęgi jesionowo-olszowe należą do jednych z bogatszych florystycznie i faunistycznie zbiorowisk w Europie. Rośnie tutaj szereg rzadkich i chronionych roślin. są to m.in.: pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia i porzeczka czarna Ribes nigrum.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
W starych drzewostanach łęgów jesionowo-olszowych w Puszczy Białowieskiej możliwe jest występowanie średzinki Mesosa myops, a w drzewostanach ze świerkiem - także rozmiazga Phytho colvensis. Poza tym łęgi takie nie są charakterystycznymi biotopami żadnego z gatunków wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Jednak mogą one stanowić istotny element środowiska życia kilku innych gatunków. Łęgi mogą być elementem biotopu bobra. Tamowanie przepływu wody przez bobry może wywierać silny wpływ na ekosystemy łęgowe, powodując lokalnie ich zabagnienie, olsowienie, a nawet zniszczenie. Procesy te mają jednak minimalną, w porównaniu z areałem łęgów w Polsce, skalę przestrzenną i nie należy ich traktować jako zagrożenia dla tego biotopu.
W łęgach pojawia się też związana z przepływającymi przez nie ciekami wydra.
Łęgi są również istotnym czynnikiem kształtującym biotop przepływających przez nie cieków. Nadbrzeżny las łęgowy determinuje zwykle np. zacienienie cieku, obecność w jego nurcie martwych drzew, obecność jam i zagłębień pod korzeniami nadbrzeżnych drzew, wpływa na dostawę materii i biogeochemię (opad liści olszy!) cieku. Wszystkie te czynniki kształtują biotop np. piskorza, głowacza białopłetwego czy minogów.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
W starych drzewostanach łęgów chętnie gnieździ się trzmielojad Pernis apivorus, a także (tylko nad Biebrzą) orlik grubodzioby Aquila clanga. Silniej zabagnione płaty mogą być biotopami lęgowymi żurawia Grus grus. Łęgi olszowe są też niekiedy biotopami lęgowymi kani czarnej Milvus migrans i bielika Haliaeetus albicilla, choć gatunki te gnieżdżą się i w innych typach lasu. Łęgi jesionowo-olszowe, podobnie jak i inne lasy łęgowe, są biotopami chętnie wykorzystywanymi przez dzięcioły. Lasy olszowe, a zwłaszcza ich obrzeża, zasiedla dzięcioł zielonosiwy Picus canus. W dojrzałych lasach liściastych, także w łęgach z jesionem, żyje dzięcioł średni Dendrocopos medius. Z łęgami i olsami silnie związany jest dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, który ze wszystkich typów lasu preferuje drzewostany olszowe i jesionowe. Muszą jednak występować w nich martwe, stojące drzewa, gdyż gatunek ten dziuple wykuwa niemal wyłącznie w martwych drzewach liściastych (czasem martwym konarze żywego drzewa), zwykle bardzo wysoko. Jak i we wszystkich lasach, w łęgach żyć może dzięcioł czarny Dryocopus martius. Związane z łęgami cieki są często biotopami zimorodka Alcedo atthis, stąd ptak ten często pojawia się w lasach łęgowych, w otoczeniu strumieni i rzeczek. W bardziej naturalnych kompleksach leśnych cieki są też miejscami żerowania bociana czarnego Ciconia nigra, żywiącego się drobnymi rybkami i innymi organizmami wodnymi. Bocian może gnieździć się w łęgu.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Za uprzywilejowany, z punktu widzenia ochrony przyrody, stan tego biotopu należałoby uznać łęgi funkcjonujące w stabilnych i naturalnych warunkach wodnych (tj. niewykazujące objawów np. antropogenicznego przesuszenia bądź antropogenicznego olsowienia), a przy tym stanowiące dojrzałe ekosystemy leśne, ze stosunkowo starym drzewostanem o spontanicznie kształtującej się strukturze i z udziałem elementów kluczowych dla związanej z ekosystemem flory i fauny (wykroty i zagłębienia wykrotowe, martwe stojące drzewa).
Inne obserwowane stany
Częste są płaty łęgów, w których widać ślady przesuszenia siedliska, wyrażające się ustępowaniem gatunków wilgociolubnych i bagiennych, przy jednoczesnej ekspansji gradowych. Mogą pojawiać się też naloty drzew typowych dla grądów i buczyn: lipy, grabu, buka. Najpospolitszą w rzeczywistości postacią łęgów jesionowo-olszowych są mniej więcej jednowiekowe i rzadko przekraczające 80 lat drzewostany z dominacją olszy, choć czasami także z domieszką lub większym udziałem jesionu. Mają one wyrównaną strukturę wiekową i przestrzenną. Bardzo pospolitą w krajobrazie Polski postacią są młode nasadzenia lub spontaniczne zapusty olchowe, powstające na porzuconych lub zalesionych łąkach. Mogą one być interpretowane jako młodociane postaci łęgów jesionowo-olszowych, jednak ich wartość przyrodnicza jest umiarkowana. W runie dominują gatunki łąkowe, np. śmiałek darniowy Deschampsia cespitosa, ostrożeń błotny Cirsium palustre, turzyce - np. zaostrzona Carex gracilis, gatunki ziotoroślowe - np. wiązówka błotna Filipendula ulmaria. Skrajną postacią są tu „turzycowiska z olszą", zupełnie pozbawione gatunków leśnych, a powstające w toku sukcesji odtwarzającej łęgi na porzuconych zbiorowiskach nieleśnych.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
W skali kraju łęgi jesionowo-olszowe nie są zbiorowiskiem zagrożonym pod względem areału ich występowania. Powierzchnia lasów tego typu w Polsce pozostaje stabilna bądź nawet wykazuje wzrost w wyniku zalesiania oraz samorzutnego zarastania porzuconych wilgotnych łąk. Istotnym zagrożeniem może być jednak utrata cech jakościowych ekosystemu. W wielu częściach Polski powszechne jest przesuszenie ekosystemów łęgowych, będące efektem ogólnego obniżenia poziomu wód gruntowych, przyspieszonej erozji wgłębnej cieków (np. w wyniku ich regulacji), obniżania się bazy hydrologicznej cieków czy obniżenia zasilania cieków wodami podziemnymi. Zagrożenia te są poważne i dotykają znacznej części łęgów jesionowo-olszowych w Polsce. Przeciwdziałanie jest jednak zwykle bardzo trudne, ponieważ wymaga uwzględnienia wielu czynników w rozległej skali przestrzennej, tzn. - zwykle - zintegrowanego planowania ochrony w skali całych zlewni. Zagrożeniem dla udziału jesionu w drzewostanie łęgów może się okazać powszechnie obserwowane ostatnio zjawisko chorobowego zamierania jesionu. Jego przyczyny nie są do końca jasne, najbardziej wrażliwe są jednak drzewostany na siedliskach sztucznie przesuszonych. Niemal wszystkie płaty łęgów jesionowo-olszowych mają strukturę dość młodych lasów gospodarczych i zaznacza się w nich ujednolicenie struktury wiekowej. Drzewostany starsze niż 100 lat należą na tym siedlisku do skrajnych rzadkości. Tymczasem dopiero w takich drzewostanach mogłaby się rozwinąć pełnia związanej z łęgami różnorodności biologicznej. Zwykle brakuje też martwych drzew i rozkładającego się drewna, a dla niektórych gatunków (np. dzięcioł białogrzbiety; por. wyżej) te mikrobiotopy mają kluczowe znaczenie.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Łęgi jesionowo-olszowe są zwykle lasami gospodarczymi, z drzewostanem olszowym lub jesionowo-olszowym, rzadko olszowo-jesionowym. Zajmują siedliska klasyfikowane w typologii leśnej jako OlJ oraz Ol, rzadziej Lł i Lw. Potencjalna produktywność drzewostanów na siedliskach typu OlJ osiąga 8,5 m3 drewna/ha rocznie, a na siedliskach Ol - 8 m3 /ha, i są to najwyższe wartości spośród nizinnych typów lasu. Zasobność poszczególnych drzewostanów nie jest jednak zwykle wysoka i rzadko przekracza 200-300 m3/ha. Zasady Hodowli Lasu przewidują w całej Polsce na siedliskach OlJ uprawę drzewostanów olszowo-jesionowych z przewagą (60%) jesionu. Tylko w Krainie Małopolskiej dopuszczony jest wariant z 50% udziałem olszy i 30% udziałem Js. Zaleca się wprowadzanie domieszek Brz, Sw, Wz, Kl, Jw. Do odnawiania takich drzewostanów Zasady Hodowli zalecają rębnie częściowe (II) lub gniazdowe (IV), z wyjątkiem Krainy Bałtyckiej i Karpackiej, gdzie są sugerowane tylko rębnie częściowe.
Siedliska Ol wykorzystuje się do hodowli drzewostanów ze zdecydowaną dominacją olszy (90%), tylko jako domieszki starając się wprowadzać Js, Sw, Brz. Do odnawiania takich drzewostanów zaleca się rębnie zupełne (I) lub częściowe (II). Stosowane w leśnictwie na podstawowych siedliskach łęgów jesionowo-olszowych składy gatunkowe drzewostanów pozostają w zgrubnym zarysie zgodne z naturalnym składem gatunkowym drzewostanów tego ekosystemu, choć jesion jest wyraźnie preferowany przed olszą wszędzie tam, gdzie warunki przyrodnicze w ogóle umożliwiają jego wzrost. Odmienna jest natomiast sytuacja łęgów jesionowo-olszowych rosnących na siedliskach Lł i Lw, ponieważ w praktyce gospodarczej celem hodowli są tu drzewostany dębowe, a co najwyżej dębowo-jesionowe, obce omawianemu typowi ekosystemu. Jednak zagrożenie to pozostaje tylko teoretyczne: sytuacje, w których niszczono by istniejące łęgi olszowe, aby na ich miejsce wprowadzić dąb, praktycznie nie zdarzają się w praktyce leśnej. Drzewostany są użytkowane zwykle w wieku ok. 80 lat. Na siedliskach uznanych za nadające się do wprowadzenia jesionu gatunek ten jest zwykle sadzony pod okapem przerzedzonej olszy, a gdy występuje w drzewostanie - niekiedy odnawiany naturalnie (rębnia II z naturalnym lub sztucznym odnowieniem jesionu). Olsza, o ile ma w większej ilości wejść w skład przyszłego drzewostanu, najczęściej jest odnawiana sztucznie. Okres odnowienia jest zwykle dość krótki, rzędu kilku do kilkunastu lat. W niektórych nadleśnictwach dla odnawiania złożonych drzewostanów olszowo-jesionowych, zwłaszcza z udziałem dębu i wiązu, stosuje się z powodzeniem rębnie stopniowe z wydłużonym okresem odnowienia. W rezultacie takich działań gospodarczych łęgi jesionowo-olszowe utrzymują się zazwyczaj w swoim typie, choć są jednak zwykle zjuwenalizowane, a ich struktura jest uproszczona.
Bardziej schematyczna jest zazwyczaj gospodarka w tych płatach łęgów, które zostały uznane za nadające się wyłącznie do produkcji olszy i sklasyfikowane jako siedliska Ol. Najczęściej są one użytkowane zrębami zupełnymi. Ponieważ łęgi olszowe występują zazwyczaj w formie niewielkich, a w każdym razie wąskich biochor, zrąb taki zazwyczaj przerywa ciągłość biotopu albo nawet niszczy cały płat łęgu. Olsza zwykle musi być odnowiona sztucznie, często przy użyciu metod silnie naruszających powierzchnię gleby, np. na rabatowałkach. Mimo że łęgi regenerują się po kilkudziesięciu latach, ten sposób gospodarowania znacząco ogranicza związaną z nimi różnorodność biologiczną. Oprócz gospodarki leśnej, na łęgi jesionowo-olszowe może wpływać gospodarka wodna, zwłaszcza działania związane z łęgami cieków. Ingerencja w ich naturalny charakter, np. regulacja, prostowanie biegu cieku, zwykle niszczy związane z nim ekosystemy łęgowe. Jednak również piętrzenie cieku, także wykonywane w ramach tzw małej retencji wody, może zniszczyć łęgi zarówno powyżej (stagnowanie wody, olsowienie, czasami bezpośrednie zalanie), jak i poniżej (zanik zalewów wodami rzecznymi) zapory.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Łęgi jesionowo-olszowe są zależne od specyficznych warunków wodnych. Równocześnie są one naturalnym typem ekosystemu leśnego, który w niezakłóconych warunkach siedliskowych może funkcjonować bez pomocy człowieka.
Zalecane metody ochrony
Podstawą ochrony łęgów jesionowo-olszowych, podobnie jak i innych lasów łęgowych, powinna być przede wszystkim ochrona warunków siedliskowych, w których funkcjonuje ten typ ekosystemu, w tym przede wszystkim ochrona warunków wodnych. Bywa to bardzo trudne, bo przesuszanie łęgów, powodowane bezpośrednio np. obniżaniem się przepływów w ciekach lub przyspieszeniem ich erozji dennej, może mieć skomplikowane, często odległe w czasie i przestrzeni przyczyny pierwotne, jak np. generalne obniżenie poziomu wód gruntowych, zmniejszenie zasilania źródeł, zmiany bazy erozyjnej cieku. Ochronie łęgów przysłużyć się mogą działania na rzecz optymalizacji funkcjonowania krajobrazu w znacznie większej skali przestrzennej, jak np. ochrona i renaturalizacja torfowisk retencjonujących znaczne ilości wody i tym samym wyrównujących jej odpływ.
Działania retencyjne polegające na piętrzeniu wody na samych ciekach związanych z łęgami są - paradoksalnie -mniej skuteczne, a co więcej, grożą zniszczeniem fragmentów łęgu (zob. wyżej). Jednak i one, o ile są dobrze i fachowo zaprojektowane i prowadzone z ostrożnością i rozwagą, mogą należeć do arsenału metod ochrony lasów opisywanego typu. Np. w Puszczy Białowieskiej dla przeciwdziałania „wysychaniu puszczy" i dla ochrony ekosystemów puszczańskich cieków zrealizowano sieć kamienno-drewnianych bystrotoków na puszczańskich ciekach. Nie tworzą powierzchniowych zalewów, ale spowalniają odpływ wody i sprawiają, że strumienie nie wysychają z początkiem lata, ale dopiero kilka miesięcy później. Prawdopodobnie działania te przyczynią się do ochrony także i łęgów nad strumieniami. Niekiedy ochrona łęgów może wymagać też, paradoksalnie, konserwacji i odtwarzania elementów dawnych systemów melioracyjnych. Wiele istniejących dziś płatów opisywanego biotopu powstało bowiem już w antropogenicznie zmienionych warunkach wodnych i dla ich zachowania konieczne jest zachowanie obecnych, a nie pierwotnych warunków hydrologicznych.
Każda z rzeczywistych sytuacji hydrologicznych wymaga indywidualnej analizy i rozwiązania planistycznego i nie jest możliwe podanie standardowych i schematycznych sposobów postępowania.
W warunkach braku ingerencji ludzkiej i pod warunkiem zachowania warunków siedliskowych lasy tego typu są prawdopodobnie trwałe i odnawiają się spontanicznie, utrzymując się w swoim typie, mimo że odnowienia nie są równomierne przestrzennie i mogą nie wydawać się zadowalające według kryteriów hodowli lasu. W warunkach braku ingerencji człowieka w starszych drzewostanach szybko unaturalnia się też ich struktura, m.in. pojawiają się martwe drzewa i wykroty, tak ważne dla flory i fauny. Bierna ochrona może więc być z powodzeniem stosowana w lasach rezerwatowych.
Tradycyjne sposoby prowadzenia gospodarki leśnej na siedliskach OlJ wydają się rozsądnym kompromisem między ochroną ekosystemu a potrzebami gospodarczymi. Korzystne jest zastępowanie rębni częściowej rębniami stopniowymi z wydłużonym okresem odnowienia.
Docelowe składy gatunkowe na siedliskach łęgu jesionowo-olszowego powinny być dostosowaną do lokalnych, mikrosiedliskowych warunków kombinacją olszy i jesionu, a w Polsce pn.-wsch. - niekiedy także świerka. Nie jest celowa schematyzacja pożądanej proporcji tych gatunków, ani w skali kraju, ani regionów, ani nawet poszczególnych nadleśnictw. Również czyste drzewostany olszowe i jesionowe mogą być traktowane jako docelowe, o ile wynika to z lokalnych uwarunkowań siedliskowych i hydrologicznych. Podobnie ani udział, ani obecność gatunków domieszkowych nie powinny być przedmiotem schematyzacji. Unikać należy wprowadzania gatunków obcych geograficznie (świerk, modrzew, buk poza zasięgiem geograficznym) oraz gatunków ewidentnie obcych ekologicznie siedliskom łęgowym (buk, sosna).
Inne czynniki mogące wpływać na sposób ochrony
W przypadku obecności w lasach łęgowych także innych przedmiotów ochrony, np. populacji dzięcioła białogrzbietego, zasady postępowania powinny uwzględniać także ich potrzeby ochrony. Może to powodować przesuwanie pożądanego punktu kompromisu między ochroną a gospodarką, i wymaganie np. pozostawiania martwych drzew stojących, niezbędnego elementu biotopu tego dzięcioła. W niektórych przypadkach ochrona lasów łęgowych może się znaleźć w konflikcie z innymi potrzebami ochrony przyrody. Np. odtworzenie istotnych dla flory i fauny łąk w dolinach rzecznych może wymagać zniszczenia powstałych już na nich młodych fitocenoz łęgowych. Renaturalizacja pewnych układów hydrologicznych może wymagać zniszczenia płatów łęgów. Obecność bobrów może być przyczyną zatapiania i ginięcia, a przynajmniej olsowienia lasu łęgowego. Ochrona ekosystemu rzeki może wymagać odsłonięcia lustra wody. Każda z takich sytuacji wymaga indywidualnych decyzji. Status biotopu priorytetowego, jaki przysługuje łęgom jesionowo-olszowym w Unii Europejskiej, nie powinien automatycznie przesądzać o priorytecie ich ochrony przed innymi elementami przyrody. Jednak naprawdę dobrze wykształcone, dojrzałe lasy łęgowe są istotną wartością przyrodniczą, a przy tym wybitną ostoją flory i fauny.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Łęgi jesionowo-olszowe są objęte ochroną we wszystkich nizinnych parkach narodowych i w kilkuset rezerwatach przyrody. Za najcenniejsze są uważane powszechnie płaty ze starymi drzewostanami, przez dłuższy czas konsekwentnie biernie chronione, np. w rezerwacie „Zimna Woda" k. Zielonej Góry.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
W porównaniu z innymi typami ekosystemów leśnych, łęgi olszowe należą do lepiej poznanych. Dość dobrze jest znana związana z łęgami różnorodność biologiczna, w tym zestaw występujących w nich roślin zarodnikowych, grzybów czy ptaków. Dość dobrze są poznane procesy glebowe i zależności hydrologiczne, fenologia i mikroklimat zbiorowiska. Zidentyfikowano też interesujące ciekawostki z zakresu ekologii ekosystemu, jak np. zimowe powstawanie lodu włóknistego.
Brakuje jednak badań nad długoterminową dynamiką ekosystemów łęgu jesionowo-olszowego, w tym zwłaszcza nad procesami fluktuacji w dojrzałych ekosystemach. Pomimo pospolitości młodych łęgów powstających na porzuconych łąkach ten proces sukcesji także nie został wyczerpująco zbadany.
Monitoring naukowy
Ze względu na wyjątkową wrażliwość łęgów na zmiany warunków hydrologicznych, monitoring tego ekosystemu trzeba zaplanować tak, by mógł on dawać sygnały ostrzegawcze o zachodzących zmianach już w ich wczesnej fazie. Jako przedmiot monitoringu stanu łęgów jesionowo-olszowych zaproponować można np.:
• warunki wodne, mierzone np. poziomem oraz dynamiką poziomu i przepływów wody gruntowej ujętej w sieci piezometrów (wymaga wielokrotnych obserwacji w ciągu roku), a także przepływami związanego z łęgiem cieku,
• czas trwania i zasięg zalewu powierzchniowego, rejestrowany kartograficznie,
• przejawy antropogenicznego przekształcenia związanych z łęgiem cieków (nie powinny występować),
• różnorodność florystyczną, mierzoną zachowaniem się występujących w płacie, typowych dla tego ekosystemu gatunków roślin naczyniowych,
• różnorodność awifauny, mierzoną rejestrowaną na ustalonej powierzchni liczbą gatunków ptaków oraz ich liczebnością,
• strukturę gatunkową runa, badaną zdjęciami fitosocjologicznymi na stałym transekcie. Zmiany w runie szybko zasygnalizują zachodzące zmiany warunków siedliskowych,
• strukturę populacji drzew, badaną na stałym transekcie, a uwzględniającą zarówno grubość drzew, jak i klasy Krafta. Jej zmiany, np. wydzielanie się olszy i pojawienie się nalot gatunków gradowych, dość szybko zasygnalizują ewentualne przesuszenie.
Potencjalnie wartym monitorowania elementem może być też fenologia runa i drzewostanu. Łęgi cechują się specyficzną rytmiką sezonową, dlatego ewentualne zmiany ich fenologii mogą okazać się czułym i kompleksowym wskaźnikiem zmian zachodzących w ekosystemie. Metoda ta wymaga jednak jeszcze wypróbowania i kalibracji.
Bibliografia
BORYSIAK J., KASPROWICZ M., 1998. Mikrokrajobrazy roślinne dorzecza Prosny w okolicach Wieruszowa. Bad. Fizjogr. n. Pol. Zach. 47 Ser. B: 205-225. Poznań.
KWIATKOWSKI R 2001. Zbiorowiska leśne Pogórza Złotoryjskie-go. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 8: 173-218.
BUJAKIEWICZ A., 1970. Udział grzybów wyższych w lasach lęgowych i olesach Puszczy Bukowej pod Szczecinem. PTPN, Wydz. Mat.-Przyr. Komitet Fizjogr. Bad. Fizjogr. n. Pol. Zach. 23 Ser. B. Biol. (1969): 61-96. Poznań.
CZERWIŃSKI A. 1979. Obserwacje nad wpływem gospodarki na niektóre ekosystemy leśne we wschodniej części Wysoczyzny Białostockiej. Zesz. Nauk. Polit. Białost. Nauki Techn.-Ochr. Śród. 24: 21-36. Białystok.
MATUSZKIEWICZ J. 1976. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 3. Lasy i zarośla łęgowe. Phytocoenosis, 5(1): 3-66. Warszawa-Białowieża.
PIOTROWSKA H. 1997. Lasy. W: Piotrowska H. (red.) Przyroda Słowińskiego Parku Narodowego. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań - Gdańsk: 157-196.
PIOTROWSKA H. 2003. Zróżnicowanie i dynamika nadmorskich lasów i zarośli w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań-Gdańsk.
POTT R., 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2 Aufl. Verl. Eugen Ulmer, Stuttgart.
SOKOŁOWSKI A. W. 1963. Zespoły leśne nadleśnictwa Resko-Wschód, Resko-Zachód i Łobez w województwie szczecińskim. Prace IBL 263: 197-253.
SOKOŁOWSKI A. W. 1980. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Monogr. Bot. 60: 1-205.
SOKOŁOWSKI A. W, 1988. Fitosocjologiczna charakterystyka lasów Puszczy Knyszyńskiej. Prace IBL 682: 4-11 7.
WOŁEJKO L. 2000. Roślinność leśna i zaroślowa (klasy Alnetea glutinosae i Querco-Fagetea) kompleksów źródliskowych Polski północno-zachodniej. Folia Univ. Agric. Stetin. 21 3 Agricultura 85: 297-320.
ZIELSKI A. 1978. Zespoły leśne Pojezierza Brodnickiego oraz wpływ na nie gospodarki leśnej i turystyki. Studia Soc. Sc. Toruń. Sec. D. 10(4): 189-275. Warszawa-Poznań-Toruń.
Paweł Pawlaczyk