kod siedliska: 91E0-4, siedlisko priorytetowe
*Źródliskowe lasy olszowe na niżu
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Lasy olszowe na źródliskach lub kopułach torfowisk źródliskowych. Podłożem olszyn źródliskowych są gleby torfowe, zwykle o charakterze torfów niskich torfowisk soligenicznych, albo utwory błotnoziemne typu humotorfu. Typologia siedlisk leśnych klasyfikuje takie siedliska zwykle jako Ol.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Najczęstszą postacią są „olsy źródliskowe" - lasy olszy czarnej (z ewentualną domieszką jesionu, rzadziej brzozy omszonej), z runem w zasadzie olsowym, ale ze stałym występowaniem rzeżuchy gorzkiej Cardamine amara oraz innych gatunków źródliskowych (np. mech Brachytecium rivulare). Występują one na bardzo uwodnionym podłożu, w miejscach silnie zasilanych wodą podziemną. Wiosną masowe kwitnienie rzeżuchy nadaje płatom charakterystyczną fizjonomię. Dość często runo jest zdominowane przez łany turzycy błotnej Carex acutiformis bądź skrzypu błotnego Equisetum fluviatile.
W miejscach nieco mniej uwilgotnionych rozwijają się olszyny stanowiące źródliskowe warianty omówionych już wcześniej zespołów łęgowych. W warunkach zasilania wodami podziemnymi rozwijają się łęgi jesionowo-olszowe o runie wzbogaconym w gatunki źródliskowe, szczególnie w rzeżuchę gorzką Cardamine amara. Na przesuszonych kopułach źródliskowych spotyka się też wariant olszowego lasu łęgowego o runie zdominowanym przez szczyr trwały Mercurialis perennis. Rzadko występują płaty z dominacją skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia. W kilku miejscach na Pomorzu stwierdzono występowanie w kompleksach źródliskowych olszynek olszy szarej, jednak tylko w formie płatów o młodym drzewostanie i najprawdopodobniej połąkowej genezie. Zjawisko występowania lasków olszy szarej na torfowiskach źródliskowych może jednak być powszechniejsze niż jego dokumentacja. W klasyfikacji siedlisk leśnych siedliska olszyn źródliskowych były dotychczas zwykle kwalifikowane jako olsy (Ol), rzadziej jako olsy jesionowe (OlJ), jednak nowe zasady typologii siedlisk spowodują zaliczenie większości z nich do lasu łęgowego bagiennego (Lłb) w wariancie źródliskowym.
Reprezentatywne gatunki
Olsza czarna Alnus glutinosa, rzeżucha gorzka Cardamine amara, szczyr trwały Mercurialis perennis, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium.
Odmiany
Olszyny źródliskowe stanowią niejednolitą i dość różnorodną grupę ekosystemów, które łączy ich podstawowa cecha ekologiczna - związek z wodami źródliskowymi. Daje się zarysować podział na fitocenozy typu „olsów źródliskowych" i fitocenozy wyraźnie łęgowe, jednak występuje między nimi pełne spektrum postaci przejściowych.
Możliwe pomyłki
Formy przejściowe łączą olszyny źródliskowe z łęgami jesionowo-olszowymi (91E0-3) i niżowymi stanowiskami podgórskiego łęgu jesionowego (91E0-4).
Identyfikatory fitosocjologiczne
Olszowe lasy źródliskowe nie stanowią jednolitej ani jednorodnej jednostki fitosocjologicznej. Ich płaty mają zwykle silnie zróżnicowany charakter. W zależności od szczegółowych warunków hydrologicznych, w tym szczególnie stopnia uwilgotnienia podłoża, poszczególne fitocenozy mogą upodabniać się składem florystycznym do olsów (zbiorowiska z klasy Alnetea glutinosae) bądź łęgów olszowych (zbiorowiska ze związku Alno-Ulmion klasy Querco-Fagetea) i są odpowiednio ujmowane. Najsilniej uwodnione lasy tej grupy są w rezultacie często wyróżniane jako zespół olsu źródliskowego Cardamino-Alnetum glutinosae. Płaty znalezione nad Pliszką na Ziemi Lubuskiej, występujące na torfowisku fluwiogenicznym, a mające charakter olsu, przez który przez znaczną część roku przepływają wody rzeczne, proponowano też ująć jako olsowy zespół Symphyto-Irido-Alnetum.
Inne olszyny na źródliskach mają natomiast charakter specyficznych form łęgów olszowych, tj. ich odrębnego podzespołu źródliskowego Fraxino-Alnetum cardaminetosum amarae.
Za pierwszym ujęciem przemawia kompozycja florystyczna (dominacja gatunków olsowych nad leśnymi), za drugim - charakter ekologiczny i związek z wodą płynącą. Źródliskowe olszynki olszy szarej, występujące na nizinach, mają labilny i niejednolity skład florystyczny runa, a w dodatku często są połąkowego pochodzenia.
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Prawdopodobnie w warunkach naturalnych olszyny źródliskowe mogą być względnie trwałą formą pokrywy roślinnej torfowisk źródliskowych, a czas ich trwania może sięgać kilku lub nawet kilkunastu pokoleń drzew. Taką długą historię obecności lasu olszowego na kopułowym torfowisku źródliskowym udokumentowano np. wierceniami i analizą stratygraficzną na jednym z obiektów w Dolinie Słupi.
Powiązana z działalnością człowieka
Dynamika olszyn źródliskowych jest częścią dynamiki całych kompleksów torfowiskowo-źródliskowych i tak musi być rozpatrywana. Lasy olszowe mogą porastać torfowiska źródliskowe w rozmaitych fazach rozwoju i w różnym stopniu przekształcenia. Za najbardziej naturalne uważa się torfowiska źródliskowe mające postać kopuł torfowych. Erozyjne rozcięcie torfowiska przez spływające z niego strumienie jest przejawem jego degeneracji. Końcowym etapem erozji są źródliska pozbawione złoża torfowego, wcinające się w podłoże mineralne. Torfowiska erodowane są w krajobrazie Polski znacznie częstsze niż naturalne.
Olszowe lasy źródliskowe mogą porastać zarówno nienaruszone kopuły, jak i kompleksy erozyjne. Jednak wcinanie się w kopułę torfową strumieni spływających ze źródlisk powoduje lokalne odwodnienia fragmentów lasu. Na takich przesuszonych fragmentach torfowiska wykształcają się płaty z masowym występowaniem szczyru trwałego Mercurialis perennis. Często są to jednogatunkowe płaty o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych. W miejsce względnie jednolitego „olsu źródliskowego" wykształca się mozaika różnorodnych płatów o bardziej łęgowym charakterze: przesuszonych kopuł i otoczenia szybko płynących i wcinających się w podłoże cieków. Wiele torfowisk źródliskowych zostało w przeszłości odlesionych i zamienionych np. na wilgotne łąki. W przypadku zarzucenia użytkowania takich łąk, proces sukcesji wtórnej prowadzi w kierunku odtwarzania się olszyn, zrazu o wyraźnie połąkowym lub turzycowym runie. Czy jednak nabiorą one na powrót charakteru olszyn źródliskowych, zależy przede wszystkim od stanu zachowania samego torfowiska źródliskowego i jego zasilania.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Olszyny źródliskowe są elementami całych kompleksów roślinności związanych ze źródliskami (Physis 54.1). Zawsze związane z nimi są ekosystemy samych źródeł oraz spływających z nich strumieni. Najczęściej spotykanym zbiorowiskiem źródliskowym jest zespół rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy skrętolistnej Cardamino-Chrysosplenietum alternifolii, zwykle występujący w miejscach odsłoniętych i mocno uwodnionych, w różnych częściach kopuły. Na Pomorzu stosunkowo pospolicie występują na źródliskach szuwary manny gajowej Glycerietum nemoralis-plicatae. Częsty jest też zespół Cratoneuro filicinae-Cardaminetum, którego stałym składnikiem są liczne gatunki mszaków źródliskowych. Niekiedy główny składnik tego zbiorowiska - mech Brachythecium rivulare - występuje samodzielnie lub dominuje w płatach o stosunkowo dużej powierzchni, tworząc własny zespół. Olszyny źródliskowe często sąsiadują też z innymi zbiorowiskami rozwijającymi się na źródliskach, np. źródliskowymi postaciami szuwarów lub łąk.
Otoczeniem źródlisk są inne zbiorowiska leśne, na Pomorzu najczęściej kwaśne lub żyzne buczyny (9110, 9130; Physis 41.11, 41.13), gdzie indziej - grądy lub łęgi. Strefę ekotonu między buczynami a olszyną źródliskową mogą tworzyć wilgotne buczyny szczyrowe (zob. 9130-3).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Niżowe olszyny źródliskowe są znane z Pomorza, Ziemi Lubuskiej, Warmii i Mazur oraz Suwalszczyzny; możliwe jest jednak ich występowanie także w innych częściach niżu. Optimum występowania mają jednak na pewno w krajobrazie młodoglacjalnym. W niektórych fragmentach Pomorza, np. w okolicach Polanowa na Pomorzu Środkowym można znaleźć po kilka płatów olszyn źródliskowych na km2, są jednak także duże obszary, na których tego biotopu brak zupełnie. Olszyny źródliskowe chronione są w Drawieńskim Parku Narodowym i w kilku rezerwatach przyrody na Pomorzu i Warmii. Kilka dalszych rezerwatów jest projektowanych i czeka na utworzenie, niektóre od dawna.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Opisywany typ biotopu ma znaczenie jako składnik całych kompleksów źródliskowych. Wypływy wód podziemnych są siedliskami specyficznej i unikatowej flory roślin zarodnikowych i fauny bezkręgowców (chruściki, wypławki), a olszyna otaczająca źródła jest ważnym elementem kształtującym warunki w tych biotopach. Jako roślinna pokrywa torfowisk źródliskowych, olszyny wpływają na zachowanie i funkcjonowanie tych unikatowych układów ekologicznych.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Żaden z gatunków wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej nie jest ściśle związany z tym typem biotopu. Niekiedy obserwuje się zasiedlanie kompleksów źródliskowych przez bobry (Castor fiber) budujące tamy na odpływach ze źródeł. Olszyna porastająca źródliska staje się wówczas biotopem tych ssaków.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Olszyny źródliskowe zajmują z reguły zbyt małe powierzchnie, by były postrzegane przez ptaki jako odrębny biotop. Może w nich jednak występować np. żuraw Grus grus, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, dzięcioł czarny Dryocopus martius, bocian czarny Ciconia nigra.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Rozważanie optymalnego stanu olszyn źródliskowych nie ma sensu bez rozważenia optymalnego stanu samych źródlisk. Najcenniejsze i najbardziej naturalne ich postaci to kopułowe torfowiska źródliskowe zachowane w stanie słabo zerodowanym. Z reguły są one porośnięte lasem olszowym o przewadze cech olsowych nad łęgowymi, rosnącym na nich od kilku pokoleń drzew.
Inne obserwowane stany
Znacznie pospolitsze są olszyny porastające erozyjne kompleksy źródliskowe. Nie ma jednak żadnych możliwości cofnięcia erozji torfowiska źródliskowego. Względnie częste są też młode olszyny olszy czarnej lub szarej, wykształcające się wtórnie na miejscu źródliskowych łąk lub szuwarów.
Tendencje do przemian w skali kraju, potencjalne zagrożenia
Przemiany i zagrożenia olszyn źródliskowych postrzegać trzeba na tle przemian i zagrożeń całych kompleksów źródliskowych, których są elementem. Mimo że w skali kraju areał olszyn tego typu nie spada, a nawet, w wyniku sukcesji na porzuconych łąkach, może wykazywać trend wzrostowy, niepokojąca jest powszechność procesów erozyjnych na źródliskach. Mogą one doprowadzić do fizycznego zniszczenia większości torfowisk źródliskowych, niszcząc tym samym miejsce dla olszyn. Innym poważnym zagrożeniem są zmiany krążenia wód podziemnych, mogące skutkować np. zanikiem niektórych źródeł, a tym samym zmianą charakteru związanych z nimi olszyn. Zmiany te są trudno przewidywalne i trudno im przeciwdziałać, czynnik powodujący zmianę wydajności źródeł może być bowiem odległy od nich w przestrzeni i czasie; zanik wypływu wody może np. być reakcją na zmiany stosunków wodnych, jakie zaszły w odległości kilku kilometrów i kilkadziesiąt lat temu. Tylko w niewielu miejscach rozpoznano choćby ramowo funkcjonowanie podziemnych systemów hydrologicznych - jednym z takich obiektów są np. „Staniszewskie Zdroje" na Kaszubach, gdzie udowodniono metodami hydrogeologicznymi zależność wydajności źródeł od stanu położonych na wysoczyźnie torfowisk.
Lokalnym, choć istotnym zagrożeniem dla źródlisk, a więc i dla związanych z nimi lasów, może być ujmowanie wód źródliskowych i odprowadzanie ich rurociągami, np. na potrzeby stawów rybnych.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Olszowe lasy na źródliskach, z punktu widzenia typologii leśnej, porastają zwykle siedliska klasyfikowane jako Ol. Dobrze zachowane olszyny mają charakter drzewostanów trudno dostępnych, podłoże jest bowiem zwykle silnie uwodnione i grząskie. Nawet zimą źródliska na ogół nie zamarzają, w przeciwieństwie do podłoża olsów i łęgów jesionowo-olszowych. Łatwiej natomiast są dostępne przesuszone olszyny. Obowiązujące Zasady Hodowli Lasu nie uwzględniają specyfiki siedlisk źródliskowych i zalecają dla nich - jak dla wszystkich lasów na siedlisku Ol - zagospodarowanie zrębami zupełnymi i sztuczne odnowienie olszy. Taki sposób potraktowania olszyn źródliskowych oznacza ich nieodwracalne zniszczenie, zazwyczaj inicjuje też szybki proces erozji i zniszczenia torfowiska źródliskowego. Na szczęście, ze względu na trudną dostępność, marginalne znaczenie ekonomiczne tych lasów, a także coraz powszechniejsze zrozumienie ich znaczenia ekologicznego, ten teoretyczny schemat rzadko jest rzeczywiście stosowany w praktyce. Niszczące dla torfowisk źródliskowych jest jednak także np. wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych w ich drzewostanie. Zrywka narusza powierzchnię torfowiska na tyle, że inicjacja niszczącej erozji jest w zasadzie nieuchronna. Wiele olszyn źródliskowych ma postać bardzo małych płatów, niewyłączonych w osobne wydzielenia drzewostanowe, i w opisie taksacyjnym, a także w planowaniu zabiegów leśnych, traktowanych łącznie z sąsiadującymi drzewostanami, np. buczynami. Dzieląc losy gospodarcze buczyny, olszyna źródliskowa może być wówczas przedmiotem np. cięć pielęgnacyjnych lub cięć rębnych. Znane są także przypadki, że źródliska, stanowiące „miejsca nieużyteczne", są używane jako miejsca składowania gałęzi i innych odpadów zrębowych. Prowadzi to oczywiście do ich zniszczenia. Coraz częściej jednak olszyny źródliskowe są po prostu omijane przy użytkowaniu i pielęgnowaniu lasu, rośnie bowiem świadomość zarówno ekologicznego znaczenia, jak i wrażliwości źródlisk, a także świadomość faktu, że ingerencja człowieka może lasom na źródliskach raczej zaszkodzić, niż pomóc.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Ochrona olszyn źródliskowych jest ściśle zależna od ochrony całych kompleksów źródliskowych, których są częścią. Ta z kolei zależy od zachowania warunków wodnych, czyli przede wszystkim od zachowania niezmienionego zasilania wodami podziemnymi. W praktyce oznacza to konieczność ochrony mokradeł w całym obszarze alimentacyjnym.
Jak wspomniano już wyżej, może to być niełatwe, bo ewentualne zmniejszanie się wydajności bądź nawet zanik źródeł może mieć odległe w czasie i przestrzeni przyczyny pierwotne, jak np. generalne obniżenie poziomu wód gruntowych. Ochronie źródlisk przysłużyć się mogą działania na rzecz optymalizacji stosunków hydrologicznych w skali całego krajobrazu, np. ochrona i renaturalizacja nawet odległych torfowisk. Zazwyczaj jednak trudno jest wykazać konkretne związki przyczynowo-skutkowe i podać precyzyjne zalecenia ochronne.
Zalecane metody ochrony
Ze względu na olbrzymie znaczenie przyrodnicze, a przy tym niewielką powierzchnię i marginalne znaczenie gospodarcze, kompleksy źródliskowe i olszyny na nich nie powinny być przedmiotem użytkowania gospodarczego. Całość ich zasobów zasługuje na ochronę. Wydaje się, że niemal zawsze dla tego typu ekosystemu właściwe są bierne formy ochrony. Nie są znane sposoby zatrzymania bądź znaczącego zahamowania raz zapoczątkowanego procesu erozji, niszczącego torfowisko źródliskowe i tym samym siedlisko olszyny.
Inne czynniki mogące wpływać na sposób ochrony
Modyfikacje sposobu ochrony olszyn źródliskowych mogą wynikać z potrzeb ochrony całych kompleksów torfowiskowych, a niekiedy także np. specyficznych gatunków. Skuteczne zaplanowanie ochrony jest bowiem możliwe tylko w skali całych kompleksów.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Olszyny źródliskowe identyfikowano i ujmowano jako przedmiot ochrony w planach ochrony kilku rezerwatów oraz Drawieńskiego Parku Narodowego. We wszystkich dotychczasowych przypadkach planowano dla nich ochronę zachowawczą (bierną). Tylko na jednym obiekcie - Torfowisku Źródliskowym w Dolinie Słupi - zaprojektowano próbę ograniczenia erozji przez ograniczenie szybkości spływu powierzchniowego i podniesienie bazy erozyjnej torfowiska za pomocą budowy dwóch drewnianych zastawek piętrzących nieznacznie poziom wody na odpływach. Działanie to dotyczyło jednak inicjalnych faz erozji torfowiska i miało charakter eksperymentu.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Pilnie potrzebna jest inwentaryzacja zasobów olszyn źródliskowych w skali kraju. Dalszych badań wymaga też kwestia ich miejsca w systematyce fitosocjologicznej, dopóki bowiem nie zostanie ono rozstrzygnięte, dopóty ten typ lasu nie będzie w pełni uwzględniany w inwentaryzacjach i zobrazowaniach kartograficznych. Pogłębienia wymagają praktycznie wszystkie aspekty ekologii olszyn źródliskowych, w tym ich rola w historii i ewolucji torfowisk źródliskowych. Na pełne rozpoznanie czeka także flora i fauna związana z tym typem lasu, zwłaszcza jeśli chodzi o rzadziej badane grupy taksonomiczne, np. glony i bezkręgowce.
Monitoring naukowy
Monitoring stanu olszyn źródliskowych musi być ściśle powiązany z monitoringiem samych źródlisk. Jako wymagające rejestracji elementy zaproponować można np.:
• warunki wodne olszyny, mierzone np. poziomem oraz dynamiką poziomu i przepływów wody gruntowej ujętej w sieci piezometrów (wymaga wielokrotnych obserwacji w ciągu roku),
• wydajność źródlisk, związanych przestrzennie i funkcjonalnie z olszynami (ze względu na zmienność sezonową, wymaga to jednak wielokrotnych obserwacji w ciągu roku),
• różnorodność florystyczną, mierzoną zachowaniem się występujących w płacie, typowych dla tego ekosystemu gatunków roślin naczyniowych.
Bibliografia
HERBICH J. 1994. Przestrzenno-dynamiczne zróżnicowanie roślinności dolin w krajobrazie młodoglacjalnym na przykładzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot. 76: 1-175.
JASNOWSKI M., JASNOWSKA J. 1986. Roślinność rzeczna, torfowiskowa i źródliskowa projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. W: Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. Gorzowskie Tow. Nauk.: 69-94.
MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ J. M. 1996. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski (synteza). Phytocoenosis 8 N.S. Semin. Geobot 3-79.
STAŃKO R., UTRACKA-MINKO B., GŁUCHOWSKA B., MILLER M., LITWIN I. 2002. Dokumentacja projektowa rezerwatu przyrody „Źródliskowe Torfowisko". Mscr. Klub Przyrodników, Swie-bodzin-Slupsk.
STAŃKO R., WOŁEJKO L, OSADOWSKI Z. 1996. Analiza układów ekologiczno-krajobrazowych w projektowanym rezerwacie „Dolina rzeki Hanki" jako podstawa optymalnego kształtowania biotopów torfowiskowych. Przegl. Przyrodn. 7, 3/4: 129-138.
WOŁEJKO L. 2000. Roślinność leśna i zaroślowa (klasy Alnetea glutinosae i Querco-Fagetea) kompleksów źródliskowych Polski północno-zachodniej. Folia Univ. Agric. Stetin. 21 3 Agri-cultura 85: 297-320.
WOŁEJKO L. 2000b. Dynamika fitosocjologiczno-ekologiczna ekosystemów źródliskowych Polski północno-zachodniej w warunkach ekstensyfikacji rolnictwa. Akad. Rolnicza w Szczecinie, Rozprawy 195: 1-112.
WOŁEJKO L, STAŃKO R. 1998. Plan ochrony ekosystemów źródliskowych Drawieńskiego Parku Narodowego. Mscr.
Paweł Pawlaczyk