kod siedliska: 91I0, siedlisko priorytetowe
*Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae)
Definicja
Świetliste, umiarkowanie lub silnie ciepłolubne, bogate florystycznie lasy dębowe, stanowiące kresowe postaci subkontynentalnych kserotermicznych dąbrów lub śródziemnomorskich kserotermicznych lasów dębowych.
Ogólna charakterystyka
Wschodnio-środkowoeuropejskie, kserotermiczne, świet- liste lasy dębowe występują w zróżnicowanych warunkach topograficznych i glebowych. Zajmują często południowe zbocza wzniesień, ale spotyka się je również na terenach płaskich. Wykształcają się na glebach brunatnych, rdzawych brunatniejących, rzadziej są to rędziny, gleby płowe lub nawet gleby naskalne typu litosolu erozyjnego. Są to zwykle gleby kwaśne, rzadziej o odczynie obojętnym, zawierające węglan wapnia. Ogólną cechą siedlisk zajmowanych przez ten typ lasu jest przepuszczalne, ciepłe i suche podłoże, z głębokim poziomem wód gruntowych.
Dąbrowy świetliste wyróżnia właściwa im struktura i skład florystyczny. Są to lasy o luźnym zwarciu drzewostanu, umiarkowanie rozwiniętej warstwie krzewów oraz bujnym runie, z dużym udziałem światłolubnych gatunków roślin. Drzewostan tworzą wyłącznie, lub jako dominanty, dwa gatunki dębów - szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Quercus petraea, częściej jest to dąb bezszypułkowy. Są to często drzewostany odroślowe, zwłaszcza na zboczach wzniesień.
Świetliste dąbrowy cechuje duże bogactwo gatunków. Runo tych fitocenoz tworzą gatunki lasów liściastych, borów, łąk, muraw kserotermicznych i ziołorośli. Stała jest obecność takich gatunków roślin, jak: dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, groszek czerniejący Lathyrus niger, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora, miodownik melisowaty Melittis melissophyllum, lepnica zwisła Silene nutans.
Siedliska występują przede wszystkim w niżowej i wyżynnej części kraju. Najwięcej stanowisk jest znanych z Polski środkowej i wschodniej. Ostatnio stwierdzono również podgórską ciepłolubną dąbrowę na Pogórzu Złotoryjskim. Fitocenozy świetlistych lasów dębowych występują w rozproszeniu i na małych powierzchniach. Zbiorowiska świetlistych lasów dębowych cechuje duża dynamika. Wykazują one także duże zróżnicowanie ekologiczne oraz geograficzne, co odzwierciedla wyróżnienie kilku podzespołów oraz odmian geograficznych.
Świetliste dąbrowy ulegają redukcji na skutek zrębów oraz sadzenia drzew iglastych, a jednocześnie z powodu zaniechania tradycyjnych w przeszłości metod użytkowania, głównie wypasu. Prowadzi to do ekspansji drzew i krzewów liściastych nadmiernie zacieniających dno lasu, a w konsekwencji do eliminacji licznych gatunków światłolubnych. Następstwem tych zmian jest przekształcenie fitocenoz świetlistej dąbrowy w inne zbiorowiska roślinne.
Wyjątkowe bogactwo i zróżnicowanie składu gatunkowego flory tworzącej świetliste dąbrowy oraz obecność gatunków bardzo interesujących, rzadkich i zagrożonych w skali całej Polski decyduje o tym, że są to zbiorowiska pełniące bardzo ważną rolę w różnorodności biologicznej kraju. Stanowią one ostoje w których mogą żyć i przetrwać gatunki roślin i zwierząt światło- i ciepłolubnych, przystosowanych do specyficznych warunków środowiska.
Ochrona siedliska polega na zachowaniu typowych fitocenoz z drzewostanami dębowymi oraz kontrolowanej, stopniowej przebudowie drzewostanów z dużym udziałem lub monokulturami sosny. Konieczne są systematyczne obserwacje, a w przypadkach nadmiernego rozwoju podszytu podejmowanie odpowiednich działań hamujących ten proces.
Unikatem w szacie roślinnej Polski jest, niezależnie od wątpliwości co do jej genezy, kserotermiczna dąbrowa z dębem omszonym, występująca na stromym zboczu doliny Odry w rezerwacie „Bielinek" na Pomorzu Zachodnim. Kompozycją florystyczną, a także częściowo fizjonomią, przypomina ona śródziemnomorskie lasy dębowe. Od najbliższych stanowisk podobnych zbiorowisk dzieli ją ok. 300 km. Dąbrowa z Bielinka, spośród lasów dębowych Polski, w największym stopniu odpowiada europejskiej definicji siedliska przyrodniczego 9110.
Podział na podtypy
9110-1 Świetlista dąbrowa Potentillo albae-Quercetum
9110-2 Podgórska ciepłolubna dąbrowa brekiniowa Sorbo torminalis-Quercetum
9110-3 Kserotermiczna dąbrowa z dębem omszonym Quercetum pubescenti-petraeae
Wydzielone podtypy reprezentują trzy wyróżnione dotychczas i opisane z Polski zespoły ciepłolubnych lasów dębowych. Interpretacja siedlisk świetlistych lasów dębowych może być utrudniona ze względu na różną ich genezę oraz dużą dynamikę, zwłaszcza fitocenoz antropozoogenicznych.
Umiejscowienie w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Querco-Fagetea
Rząd Quercetalia pubescenti-petraeae
Związek Potentillo albae-Quercion petraeae
Zespoły:
Potentillo albae-Quercetum świetlista dąbrowa
Sorbo torminalis-Quercetum podgórska ciepłolubna dąbrowa brekiniowa
Związek Quercion pubescenti-petraeae
Zespół Quercetum pubescenti-petraeae kserotermiczna dąbrowa z dębem omszonym
Bibliografia
FALIŃSKI J.B. 1986. Vegetation dynamic in temperate lowland primeval forests. Ecological studies in Białowieża forests. Dr W. Junk Publishers. Dordrecht - Boston - Lancaster.
JAKUBOWSKA-GABARA J. 1991. Recesja zespołu świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 w rezerwacie Trębaczew. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 10, 3/4: 69-79.
JAKUBOWSKA-GABARA J. 1993. Recesja zespołu świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 w Polsce. Uniwersytet Łódzki, Łódź.
JAKUBOWSKA-GABARA J. 1996. Decline of Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 phytocoenoses in Poland. Vegetatio 124: 45-59.
KAŹMIERCZAKOWA R. 1991. Przemiany zespołu świetlistej dąbrowy w rezerwacie Kwiatówka na Wyżynie Małopolskiej w ciągu 25 lat ochrony. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Wł. Szafera, 4: 39-48.
KWIATKOWSKA A., WYSZOMIRSKI T. 1988. Decline of Potentillo albae-Quercetum phytocoenoses associated with the invasion of Carpinus betulus. Vegetatio 75: 49-55.
MATUSZKIEWICZ J. M. 1996. Opracowanie składów gatunkowych drzewostanów w poszczególnych fazach rozwojowych w zależności od: typu siedliskowego lasu, zespołu roślinnego i regionu. Mscr. Departament Ochrony Przyrody Ministerstwa Środowiska.
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. PWN, Warszawa.
MATUSZKIEWICZ J. M., KOZŁOWSKA A. B. 1991. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski - ciepłolubne dąbrowy. Fragm. Flor. Geobot. 36: 203-256.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.
Janina Jakubowska-Gabara