kod siedliska: 91I0-1, siedlisko priorytetowe
*Świetlista dąbrowa Potentillo albae-Quercetum
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Świetliste lasy dębowe występują przede wszystkim na polodowcowych wyniesieniach terenu, jak kemy, ozy lub wzgórza strefy czołowo-morenowej. Częste są także na zboczach dolin, rzadziej spotyka się je na terenach płaskich. W południowej, wyżynnej części kraju zajmują zbocza wzgórz lub rozcięć erozyjnych o podłożu wapiennym. Fitocenozy zespołu preferują podłoże piaszczysto-żwirowe z gliniastymi przewarstwieniami wzbogaconymi w węglan wapnia, z głębokim poziomem wód gruntowych. Odpowiednie dla nich są gleby brunatne, rdzawe brunatniejące, rzadziej gleby płowe, a na południu Polski także rędziny.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Świetliste dąbrowy to ciepłolubne lasy mieszane z dominacją w drzewostanie dębów - szypułkowego Quercus robur i bezszypułkowego Q. petraea. W domieszce występują tu brzoza brodawkowata Betula pendula, sosna zwyczajna Pinus sylvestris, rzadziej topola osika Populus tremula, lipa drobnolistna Tilia cordata i grab zwyczajny Carpinus betulus. Jest to najbogatszy florystycznie typ lasu wśród zespołów leśnych Polski. Zbiorowisko cechuje luźny drzewostan i umiarkowanie lub skąpo rozwinięta warstwa krzewów, co zapewnia duży dostęp światła do dna lasu. Runo jest bardzo bujne i wyjątkowo bogate w gatunki. Rosną w nim zarówno gatunki roślin typowe dla lasów mieszanych, jak również rośliny siedlisk łąkowych, kserotermicznych muraw oraz okrajków Dąbrowę świetlistą wyróżnia swoista, charakterystyczna kombinacja gatunków, w skład której wchodzą m.in. trzy odmienne ekologicznie grupy roślin: termo-, kalcy- i heliofilne; mezotroficzne i umiarkowanie acidofilne oraz gatunki zmiennowilgotnych łąk.
Reprezentatywne gatunki
Dąb bezszypułkowy Quercus petraea, dąb szypułkowy Quercus robur, dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, turzyca pagórkowa Carex montana, bodziszek czerwony Geranium sanquineum, dziurawiec skąpolistny Hypericum montanum, groszek czerniejący Lathyrus niger, miodownik melisowaty Melittis melissophyllum, gorysz siny Peucedanum cervaria, pięciornik biały Potentillo alba, pierwiosnek lekarski Primula veris, miodunka wąskolistna Pulmonaria angustifolia, jaskier wielkokwiatowy Ranunculus polyanthemos, wrotycz baldachogroniasty Tanacetum corymbosum, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea, czyścica storzyszek Calamintha vulgaris, konwalia majowa Convallaria maialis, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium, wiechlina gajowa Poa nemoralis, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, sierpik barwierski Serratula tinctoria, koniczyna dwukłosa Trifolium alpestre, borówka czernica Vaccinium myrtillus, poziomka zwyczajna Fragaria vesca, przytulia północna Galium boreale, perłówka zwisła Melica nutans, pszeniec łąkowy Melampyrum pratense.
Odmiany
Na suchych piaszczysto-żwirowych wzniesieniach rozwijają się zbiorowiska wyróżniające się większym udziałem gatunków ciepłolubnych muraw, opisane jako: podzespół Potentillo albae-Quercetum brachypodietosum z kłosownicą pierzastą Brachypodium pinnatum, wilczomleczem sosnką Euphorbia cyparissias, pajęcznicą gałęzistą Anthericum ramosum, lebiodką pospolitą Origanum vulgare z Wielkopolski oraz podzespół P.a.-Q. galietosum z przytulią północną Galium boreale, przytulią pospolitą G. mollugo ze wschodniej i środkowej części kraju. Na terenach lekko falistych lub płaskich, na zasobnych glebach piaszczysto-pylastych powstałych na glinie zwałowej lub żwirach stwierdzono zbiorowiska wyróżniające się dużym udziałem gatunków lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea. Zostały one opisane jako podzespoły: P.a.-Q. lathyretosum z groszkiem wiosennym Lathyrus vernus, pszeńcem gajowym Melampyrum nemorosum, turzycą palczastą Carex digitata z Wielkopolski, P.a.-Q. poetosum z wiechliną gajową Poa nemoralis, pszeńcem gajowym, turzycą palczastą ze wschodniej i środkowej części kraju. Na żyznej glebie brunatnej wytworzonej z ciężkiej, pylastej gliny, zalegającej na łupkach ilastych, występują bardzo bogate florystycznie zbiorowiska opisane jako: podzespół P.a.-Q. rosetosum gallicae z różą galicyjską Rosa gallica, pluskwicą europejską Cimicifuga europaea, trzęślicą trzcinowatą Molinia arundinacea, dzwonecznikiem wonnym Adenophora lillifolia oraz podzespół P.a.-Q. astrantietosum z jarzmianką większą Astrantia major, okrzynem łąkowym Laserpitium prutenicum, pełnikiem europejskim Trollius europaeus.
W zachodniej części krajowego zasięgu wyróżniono odmianę wielkopolską zespołu, która charakteryzuje się obecnością w runie przytulii leśnej Galium sylvaticum, przytulii właściwej Galium verum i goździka kartuzka Dianthus carthusianorum.
W Polsce północno-wschodniej występuje zbiorowisko określone jako odmiana północnopodlaska z koniczyną łubinowatą Trifolium lupinaster, pszczelnikiem ruskim Dracocephalum ruyschiana, groszkiem gładkim Lathyrus laeyigatus, bodziszkiem leśnym Geranium sylvaticum. Świetliste lasy dębowe występujące w środkowej i południowej części kraju, które wyróżniają się obecnością m.in. wilczomleczu kątowego Euphorbia angulata, szczodrzeńca rozesłanego Chamaecytisus ratisbonensis, szczodrzeńca czerniejącego Lembotropis nigricans, należą do mazowiecko-małopolskiej odmiany zespołu.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Potentillo albae-Quercion petraeae
Zespół Potentillo albae-Quercetum świetlista dąbrowa
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Do zespołu leśnego świetlistej dąbrowy zaliczane są zbiorowiska o różnej genezie. Płaty świetlistej dąbrowy powstałe na żyznych, średnio wilgotnych glebach brunatnych należą do zbiorowisk antropozoogenicznych, które ukształtowały się i istniały przez wiele stuleci pod wpływem wypasu. W drugiej połowie XX wieku zaprzestano wypasania bydła w lasach. Zaniechanie tego sposobu użytkowania spowodowało, że część świetlistych lasów dębowych w Polsce uległa spontanicznym zmianom, prowadzącym do powstania w ich miejsce cienistych lasów liściastych. Ekspansywny rozwój graba, a w niektórych stanowiskach leszczyny, spowodował istotną zmianę struktury lasu. Zmiana warunków świetlnych zadecydowała o zaniku w runie najbardziej charakterystycznych dla tego typu lasu gatunków światłolubnych.
Powiązana z działalnością człowieka
Inny rodzaj zmian świetlistych lasów dębowych jest skutkiem stosowania w gospodarce leśnej zrębów zupełnych oraz zalesiania sosną miejsc odpowiednich dla tego typu lasu dębowego. Monokultury sosny lub drzewostany z dominacją sosny wprowadzają niekorzystne zmiany w siedlisku. Powstałe zdegenerowane zbiorowiska leśne są podobne do borów mieszanych zarówno pod względem struktury, jak i składu florystycznego. Regeneracja tego rodzaju zbiorowisk leśnych w kierunku dąbrowy następuje bardzo wolno. Niekiedy, w przypadkach powtarzania upraw sosny, jest wręcz niemożliwa.
Siedliska przyrodnicze zależne i przylegające
Świetliste lasy dębowe są często powiązane z innymi siedliskami, a więc przede wszystkim uboższymi postaciami lasów gradowych, acidofilną dąbrową trzcinnikową oraz niektórymi postaciami borów mieszanych. Z siedliskami tymi tworzą kompleksy krajobrazowo-roślinne.
Najbardziej charakterystyczne siedliska pokrewne to:
• grąd subatlantycki Galio-Carpinetum, 9170, Physis: 41.261
• grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum, 9170, Physis: 41.262
• dąbrowy acidofilne Betulo-Quercetum, 9190, Physis: 41.Bill
• kwaśna dąbrowa trzcinnikową Calamagrostio-Quercetum, Physis: 41.581
• kontynentalny bór mieszany Querco-Pinetum Physis: 41.581,41.5811
• subborealny bór mieszany Serratulo-Pinetum Physis: 42.52114
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Areał świetlistej dąbrowy w Polsce jest ograniczony. Na obszarze kraju zespół występuje ekstrazonalnie i reprezentuje rząd Quercetalia pubescentis-petraeae na północnej granicy jego zasięgu. Siedliska świetlistych lasów dębowych występują głównie we wschodniej i środkowej części Polski. Spotyka się je często w Dziale Mazowiecko-Poleskim oraz Dziale Brandenbursko-Wielkopolskim. Znane są także stanowiska w Dziale Wyżyn Południowopolskich w krainach: Wysoczyzn Łódzko-Wieluńskich, Wyżyn Środkowo- małopolskich, Wyżyn Miechowsko-Sandomierskich, Gór Świętokrzyskich i Roztocza. W całym zasięgu w Polsce rozmieszczenie fitocenoz zespołu cechuje duże rozproszenie i mała powierzchnia.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Świetlista dąbrowa jest najbogatszym w gatunki zbiorowiskiem leśnym Polski. Wyjątkowo bogata i bardzo zróżnicowana pod względem ekologicznym flora decyduje o tym, że obecność nawet małych powierzchni świetlistej dąbrowy w kompleksach leśnych wpływa w dużym stopniu na różnorodność biologiczną na poziomie ekosystemów, a także na poziomie gatunków w skali zarówno regionu, jak i kraju.
Świetliste lasy dębowe stanowią jedyną ostoję dla wielu rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, wyspecjalizowanych i przystosowanych do określonych warunków środowiska, a więc dostatecznej ilości światła oraz mezotroficznego, suchego i ciepłego podłoża. Tylko tu znajdują schronienie liczne gatunki zwierząt o znaczeniu dla dziedzictwa przyrodniczego. Siedlisko jest ulubionym miejscem bytowania leśnych ssaków kopytnych. Pełni funkcję niszy ekologicznej dla ciepłolubnej flory i fauny. Szczególnie bogata jest żyjąca tu fauna termofilnych owadów.
Mimo niewielkiej powierzchni siedlisko świetlistej dąbrowy pełni bardzo dużą rolę w różnorodności biologicznej kraju, o czym decyduje bardzo bogata i specyficzna flora i fauna.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Kozioróg dębosz Cerambyx cedro, pachnica dębowa Osmoderma eremita, dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia, obuwik pospolity Cypripedium calceolus, leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Dzięcioł średni Dendrocopos medius, muchołówka białoszyja Ficedula albicollis, muchołówka mała Ficedula parva.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Jako uprzywilejowane stany siedliska należy uznać takie płaty zespołu świetlistej dąbrowy które wyróżniają się dużym stopniem naturalności, tzn. posiadają cechy typowe w odniesieniu zarówno do składu florystycznego, jak i struktury. Są to więc zbiorowiska z drzewostanem czysto dębowym lub z niewielką domieszką sosny i brzozy, z różnogatunkowym, ale nieznacznie zwartym podszytem oraz bujnym, wielogatunkowym runem zielnym. Powinny być również brane pod uwagę rodzaj gleb i podłoże. Zbiorowiska zajmujące średnio zasobne gleby na przepuszczalnym, piaszczysto-żwirowym podłożu są bardziej stabilne w porównaniu z tymi, które występują na glebach żyznych, na podłożu gliniastym.
Inne obserwowane stany
Stosunkowo często spotyka się stany siedliska które były opisywane jako: zbiorowiska leśne zdegenerowane, przekształcone, zubożałe, postaci degeneracyjne. Są to formy powstałe wskutek gospodarki człowieka. Najczęściej są to fitocenozy z drzewostanem sosnowym lub mieszanym z dominacją sosny. Skład gatunkowy takich zbiorowisk jest uboższy, udział gatunków charakterystycznych dla zespołu ograniczony. Upodabniają się one do borów mieszanych. W przypadku monokultur sosny obserwuje się zjawisko ekspansji jeżyn lub traw, co powoduje eliminację z runa gatunków typowych dla świetlistego lasu dębowego.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
W przeszłości świetliste lasy dębowe w Polsce podlegały różnym formom antropopresji: wypas bydła i trzody chlewnej w lasach, pozyskiwanie żołędzi oraz grabienie ściółki, wycinanie drzewostanów dębowych oraz rabunkowe pozyskiwanie drewna. Skutkiem długotrwałej działalności tego rodzaju były: drastyczne ograniczenie powierzchni tego typu lasu, zubożenie składu florystycznego zbiorowisk, powstanie w miejsce lasów dębowych drzewostanów mieszanych oraz sosnowych. Jednocześnie, pod wpływem długotrwałego wypasu, niektóre fitocenozy cienistego grądu przekształciły się w widny las o cechach świetlistej dąbrowy.
Obecnie świetlista dąbrowa podlega recesji na całym areale w Polsce. Płaty zbiorowiska zanikają w wyniku spontanicznej sukcesji następującej na skutek: zaniechania wypasu w lasach, eutrofizacji siedlisk oraz ocieplenia klimatu, a także preferowania w gospodarce leśnej uprawy sosny. Znaczna część znanych i opisanych wcześniej stanowisk tego zbiorowiska uległa redukcji, a niektóre zanikowi na skutek przekształcenia w inny typ lasu liściastego lub zbiorowiska o charakterze boru mieszanego. Siedlisko to jest zatem w ciągłej recesji. Zagrożenie jest spotęgowane ze względu na duże rozproszenie i małą powierzchnię stanowisk siedliska. Niewielkie lub nawet bardzo małe powierzchnie zespołu nie są wyróżniane w podziale leśnym jako oddzielny typ siedliska. Są włączane do typu siedliskowego lasu mieszanego i w określonych działaniach gospodarczych traktowane według ogólnie przyjętych zasad.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Ze względu na małą powierzchnię rola produkcyjna świetlistej dąbrowy jest bardzo ograniczona. Większe możliwości pozyskania surowca drzewnego istnieją tylko w odniesieniu do stanowisk, gdzie udział sosny w drzewostanie jest znaczący lub dominujący. W takich przypadkach cele produkcji nie są sprzeczne z celami i zalecanymi metodami ochrony. Dodatkowym argumentem przeciwko realizowaniu na tych siedliskach intensywnej produkcji surowca drzewnego jest stosunkowo mała dostępność niektórych stanowisk zlokalizowanych na stromych zboczach.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedlisko świetlistego lasu dębowego jest mezotroficzne, lekko kwaśne i przepuszczalne. Ważna jest także zawartość w podłożu węglanu wapnia. Bardzo istotna jest struktura zbiorowiska, która decyduje o dostępności odpowiedniej ilości światła do dna lasu.
Zalecane metody ochrony
Ze względu na małe powierzchnie fitocenoz świetlistej dąbrowy należy zakazać całkowitego wyrębu drzewostanów. Zaleca się ograniczenie zabiegów do cięć pielęgnacyjnych oraz niezbędnych, związanych z odnowieniem drzewostanu cięć gniazdowych; spośród stosowanych form gospodarki leśnej najmniejsze zagrożenie stanowią rębnie Rb II i Rb IV d, które jako jedyne powinny być dozwolone. Należy dążyć do zróżnicowania wiekowego drzewostanu. Utrzymanie siedliska jest możliwe przy zachowaniu typowej struktury warstwowej, którą wyróżnia umiarkowane zwarcie drzewostanu, skąpo rozwinięty podszyt oraz bujne runo. W drzewostanach starszych, gdzie naturalne odnowienie dębu jest słabe, nie należy wprowadzać innych, oprócz dębu, gatunków drzew liściastych np. lipy, buka, jesionu, graba. Konieczna jest kontrola odnowienia oraz dozowanie dopływu światła. W przypadkach nadmiernego rozwoju podszytu wskutek ekspansji graba, leszczyny lub innych gatunków liściastych zaleca się specjalne trzebieże w celu ograniczenia tego procesu. Nie jest wskazane zbyt silne przerzedzanie drzewostanu, skutkiem którego może być opanowanie runa przez trawy lub jeżyny, a w konsekwencji eliminacja najcenniejszych, charakterystycznych dla tego typu lasu gatunków roślin. W przypadku wcześniej zniekształconych płatów zbiorowiska z sosną i brzozą w drzewostanie należy stopniowo eliminować przede wszystkim sosnę, a jednocześnie dążyć do zwiększenia udziału dębu. Brzoza nie wywiera tak degradującego wpływu na siedlisko, jak sosna, więc jej obecność w drzewostanie może być dłużej tolerowana.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Przykłady rezerwatów, w których zachowane są typowe fitocenozy świetlistej dąbrowy:
• Dąbrowa Radziejowska k. Żyrardowa
• Konewka (Spalski Park Krajobrazowy)
• Las Łagiewnicki w Łodzi (Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich)
• Dąbrowa Grotnicka k. Łodzi
• Świetlista Dąbrowa koło Obrzycka
Przykłady rezerwatów, gdzie świetlista dąbrowa uległa przemianom, głównie „zakrzewieniu":
• Dąbrowa w Niżankowicach (Załęczański Park Krajobrazowy)
• Półboru k. Sieradza
• Milechowy k. Chęcin
• Kwiatówka na Wyżynie Małopolskiej
• Dąbrowa na Wysoczyźnie (Wielkopolski Park Narodowy)
W rezerwacie Trębaczew na Wysoczyźnie Rawskiej wykazano recesję świetlistej dąbrowy. W ostatnich latach, w wyniku zabiegów polegających na trzebieży oraz rębniach gniazdowych, odsłonięto runo lasu. Wciągu dwóch lat po zabiegu w miejscach tych pojawiły się heliofilne gatunki świetlistej dąbrowy (inf. ustna prof. R. Olaczka), których na tych powierzchniach nie notowano od co najmniej 20 lat.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Świetlista dąbrowa jest dość dobrze zbadanym zbiorowiskiem leśnym Polski pod względem rozmieszczenia geograficznego oraz wewnętrznego, ekologicznego zróżnicowania zespołu. Wykazano również podstawowe kierunki zmian, jakim podlegają fitocenozy tego typu lasu. Duża i zróżnicowana dynamika tego zbiorowiska wymaga jednak dalszych, systematycznych badań. Niewiele wiadomo na temat techniki ochrony. Doświadczenia w tym zakresie są sporadyczne. Proponuje się kontynuację i rozszerzenie badań dotyczących dynamiki zbiorowiska oraz obserwacje połączone z wprowadzeniem na wybranych powierzchniach kontrolowanego wypasu. W celu uzyskania danych odnośnie do techniki ochrony wskazane są również badania dotyczące możliwości zachowania cech siedliska przy stosowaniu zabiegów ograniczających rozwój i zwarcie warstwy krzewów.
Monitoring naukowy
Proponuje się permanentne badania terenowe na stałych powierzchniach. Badania powinny być powtarzane co dwa lub trzy lata. Najbardziej odpowiednia jest tu metoda fitosocjologiczna, która uwzględnia zarówno skład gatunkowy badanych powierzchni, jak również udział ilościowy każdego gatunku oraz strukturę warstwową zbiorowiska. Wskazane jest równoległe wykonywanie pomiarów promieniowania słonecznego i temperatury. Wyniki uzyskane z porównania danych z kilku etapów badań będą podstawą do zdiagnozowania „stanu ochrony".
Bibliografia
FALIŃSKI J. B. 1991. Procesy ekologiczne w zbiorowiskach leśnych. Phytocoenosis, Vol. 3 (N.S.), Seminarium Geobotanicum, Warszawa - Białowieża, 1: 1 7-41.
JAKUBOWSKA-GABARA J. 1985. Zespoły leśne Wysoczyzny Rawskiej i ich antropogeniczne zniekształcenia. Monogr. Bot. 65: 3-148.
JAKUBOWSKA-GABARA J. 1995. Szata roślinna rezerwatu Półboru oraz jej zmiany w ciągu dziesięciu lat. Acta Univ. Lodź., Folia Bot. 4:93-122.
KAŹMIERCZAKT. 1992. Lucanus cervus (Linne, 1758) Jelonek rogacz. W: Głowaciński Z. (red) Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.
KAŹMIERCZAKOWA R. 1971. Ekologia i produkcja runa świetlistej dąbrowy w rezerwatach Kwiatówka i Lipny Dół na Wyżynie Małopolskiej. Studia Naturae, ser. A, 5: 1-104.
KROTOSKA T. 1989. Grądy i dąbrowy okolic Konina oraz ich formy zniekształcone. Pozn. Tow. Nauk., Prace Kom. Biol. 70: 165-210.
KUROWSKI J. K. 1979. Bory i lasy z antropogenicznie wprowadzoną sosną w dorzeczu środkowej Pilicy i Warty. Acta Univ. Lodź., Folia Bot. 29:3-158.
KWIATKOWSKA A., WYSZOMIRSKI T. 1990. Species deletion in Potentillo albae-Ouercetum phytocoenoses reversed by removal of Carpinus betulus. Vegetatio 87: 115-126.
MATUSZKIEWICZ A. 1977. Dertermophile Eichenwald in NO-Polen ais antropozoogene Gesellschaft. Vegetation und Fauna. Berichte der Internationallen Symposien der Internationalen Vereinigung fur Vegetationskunde. 1, Vaduz: 527-540.
OLACZEK R. 1972. Formy antropogenicznej degeneracji leśnych zbiorowisk roślinnych w krajobrazie rolniczym Polski niżowej. Uniwersytet Łódzki, Łódź.
OLACZEK R. 1986. Roślinność leśna Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Acta Univ. Lodź., Folia Sozol. 2: 393-470.
SOKOŁOWSKI A. 1963. Zespoły leśne północno-wschodniej części Niziny Mazowiecko-Podlaskiej. Monogr. Bot. 16: 1-176.
STARZYK J. R. 1992. Cerambyx cerdo Linne 1758 Kozioróg dębosz. W: Głowacinski Z. (red.) Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.
SZWALKO R 1992. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) Pachnica. W: Głowacinski Z. (red.) Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.
WOJTERSKA M., WISZNIEWSKA K. 1996. Świetlista dąbrowa Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 w leśnictwie Daniele koło Obrzycka na tle dąbrów Wielkopolski. Stan zachowania i projekt ochrony. Badania Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 45: 41-77.
Janina Jakubowska-Gabara